متن درس «سفر به بصره» و معنی متن:

درس هشتم

سفر به بصره

• نویسنده: ناصر خسرو قبادیانی
• اثر: سفرنامه

چون به بصره رسیدیم، از برهنگی و عاجزی به دیوانگان ماننده بودیم، و سه ماه بود که موی سر، باز نکرده بودیم و می‌خواستم که در گرمابه رَوم؛ باشد که گرم شوم که هوا سرد بود و جامه نبود و من و برادرم هر یک لنُگی کهنه پوشیده بودیم و پلاس پاره‌ای در پشت بسته از سرما. (1)

گفتم اکنون ما را که در حمّام گذارد؟ خورجینکی بود که کتاب در آن می‌نهادم، بفروختم و از بهای آن دِرَمَکی چند، سیاه، در کاغذی کردم که به گرمابه بان دهم، تا باشد که ما را دَمَکی زیادت تر در گرمابه بگذارد که شوخ از خود باز کنیم. چون آن درمک ها پیش او نهادم، در ما نگریست؛ پنداشت که ما دیوانه‌ایم. گفت:«بروید که هم اکنون مردم از گرمابه بیرون می‌آیند»، و نگذاشت که ما به گرمابه دَررویم. (2)

از آنجا با خجالت بیرون آمدیم و به شتاب برفتیم. کودکان بر در گرمابه، بازی می‌کردند؛ پنداشتند که ما دیوانگانیم. در پی ما افتادند و سنگ می‌انداختند و بانگ می‌کردند. (3)

قلمرو فکری:

(1): هنگامی که به بصره رسیدیم، از برهنگی و ناتوانی مانند دیوانگان شده بودیم، و سه ماه بود که موی سرمان را نتراشیده بودیم و می‌خواستم که در گرمابه بروم تا گرم شوم؛ زیرا هوا سرد بود و لباس نداشتم و من و برادرم هر یک لُنگی کهنه پوشیده بودیم و پلاس پاره‌ای در پشت از سرما بسته بودیم.

(2): گفتم اکنون که به ما اجازه می‌دهد که در حمّام برویم؟ خورجینکی بود که کتاب در آن می‌گذاشتم، آن را فروختم و از پول آن، چند دِرَمَکی تقلبی، در کاغذ گذاشتم که به گرمابه بان دهم، تا شاید که ما را چند لحظه بیشتر در گرمابه بگذارد بمانیم و چرک خودمان را بگیریم. هنگامی که آن چند درهم را جلوی او گذاشتم، به ما نگاه کرد؛ گمان کرد که ما دیوانه‌ایم. گفت: « بروید که الآن مردم از گرمابه بیرون می‌آیند»، و نگذاشت که ما به گرمابه داخل شویم.

(3): از آنجا با خجالت بیرون آمدیم و به سرعت رفتیم. کودکان بر در حمام، بازی می‌کردند؛ گمان کردند که ما دیوانه‌ایم. دنبالمان افتادند و به سوی ما سنگ می‌انداختند و فریاد می‌زدند.

قلمرو زبانی:

قلمرو ادبی:

از برهنگی و عاجزی به دیوانگان ماننده بودیم ß   تشبیه

جامه و لنُگ و پلاس ß   مراعات نظیر

موی سر بازکردن ß   کنایه از تراشیدن موی سر

گرم و سرد ß   تضاد

رَوَم و شَوَم ß   جناس ناقص اختلافی

بود و نبود ß   تضاد و جناس ناقص افزایشی

ما را که در حمّام گذارد ß   پرسش انکاری

مفهوم:

فقر و ناتوانی مالی

قضاوت بر اساس ظاهر افراد

مورد آزار و اذیت قرار گرفتن

ما به گوشه‌ای بازشدیم و به تعجّب در کار دنیا می‌نگریستیم و مُکاری از ما سی دینار مغربی می‌خواست، و هیچ چاره ندانستیم؛ جز آنکه وزیرِ مَلکِ اهواز، که او را ابوالفتح علی بن احمد می‌گفتند، مردی اهل بود و فضل داشت از شعر و ادب، و هم کرمی تمام، به بصره آمده بود؛ پس مرا در آن حال با مردی پارسی که هم از اهل فضل بود آشنایی افتاده بود و او را با وزیر، صحبتی بودی و این [مرد] پارسی هم دست تنگ بود و وسعتی نداشت که حال مرا مرمّتی کند. (1)

احوال مرا نزد وزیر بازگفت. چون وزیر بشنید، مردی را با اسبی نزدیک من فرستاد که «چنان که هستی برنشین و نزدیک من آی». من از بدحالی و برهنگی، شرم داشتم و رفتن مناسب ندیدم. رقعه‌ای نوشتم و عذری خواستم و گفتم که «بعد از این به خدمت رسم.»، و غرض من دو چیز بود: یکی بی نوایی؛ دویم گفتم همانا او را تصوّر شود که مرا در فضل، مرتبه‌ای است زیادت، تا چون بر رقعۀ من اطّلاع یابد، قیاس کند که مرا اهلیت چیست، تا چون به خدمت او حاضر شوم، خجالت نبرم. (2)

در حال، سی دینار فرستاد که این را به بهای تن جامه بدهید. از آن، دو دست جامۀ نیکو ساختیم و روز سیوم به مجلس وزیر شدیم. مردی اهل و ادیب و فاضل و نیکومنظر و متواضع دیدم و متدیّن و خوش سخن. ما را به نزدیک خویش بازگرفت، و از اوّل شعبان تا نیمۀ رمضان آنجا بودیم، و آنچه، آن اعرابی کرای شتر بر ما داشت، به سی دینار، هم این وزیر بفرمود تا بدو دادند و مرا از آن رنج آزاد کردند. (3)

قلمرو فکری:

(1): ما به گوشه‌ای بازگشتیم و با تعجّب به کار دنیا نگاه می‌کردیم و چاروادار از ما سی دینار مغربی می‌خواست، و هیچ راه چاره‌ای نداشتیم؛ جز آنکه وزیرِ شاه اهواز، که او را ابوالفتح علی بن احمد می‌گفتند، مردی شایسته بود و از شعر و ادب آگاهی داشت، و هم کاملا جوانمردی بود، او به بصره آمده بود؛ پس من در آن حالت با مردی پارسی که هم از اهل فضل بود آشنا شده بودم و او با وزیر، رفت و آمدی داشت و این [مرد] پارسی هم دست تنگ بود و توان مالی نداشت که به حال من رسیدگی کند.

(2): حال و روز من را به وزیر بازگفت. چون وزیر شنید، مردی را با اسبی نزدیک من فرستاد که «در همان حالت که هستی سوار شو و نزدیک من بیا». من از بدحالی و برهنگی، شرم داشتم و مناسب نمی دانستم که با آن حالت نزد وزیر بروم. نامه‌ای نوشتم و پوزش خواستم و گفتم که «بعد از این به خدمت شما خواهم رسید.». هدف من دو چیز است: یکی تهیدستی؛ دوم گفتم او تصوّر نکند که من در فضل و دانش، مرتبه خیلی بالایی دارم، تا وقتی نامه من را می‌خواند، ارزیابی کند که من چه اندازه شایستگی و دانش دارم، تا وقتی به خدمت او حاضر شوم، شرمنده نشوم.

(3): بی درنگ، سی دینار فرستاد که این را به بهای لباس بدهید. از آن، دو دست لباس خوب دوختیم و روز سوم به مجلس وزیر رفتیم. مردی شایسته، ادب دان، فاضل، خوش سیما و فروتن بود و دین دار و خوش سخن. ما را به نزدیک خویش مهمان کرد و برد. از اوّل شعبان تا نیمۀ رمضان آنجا بودیم، و آنچه، آن عرب بیابان گرد بابت کرایه شتر از ما می‌خواست، به سی دینار، همین وزیر دستور داد که به او بدهند و من را از رنج بدهی آزاد کرد.

قلمرو زبانی:

درحال ß   نقش قید

شتر ß   نقش مضاف الیه

قلمرو ادبی:

دست تنگ بود ß   کنایه از فقیر بودن

آن رنج ß   استعاره از بدهی

شعبان و رمضان ß   مراعات نظیر (تناسب)

مفهوم:

سخاوت، بخشندگی و کمک به دیگران

خدای، تبارک و تَعالی، همۀ بندگان خود را از عذاب قرض و دین فرج دهاد، بِحقِّ الحقّ و اَهلِهِ، (1)

و چون بخواستیم رفت، ما را به اِنعام و اِکرام به راه دریا گسیل کرد؛ چنان که در کرامت و فراغ به پارس رسیدیم. از برکات آن آزادمرد، که خدای، عَزَّ و جَلَّ، از آزادمردان خشنود باد. (2)

قلمرو فکری:

(1): خدای، تبارک و تَعالی، همۀ بندگان خود را از عذاب بدهی و دین رهایی بدهد، بِحقِّ خداوند و اهلش،

(2): و وقتی می‌خواستیم برویم، ما را با بخشش و گرامی داشت از راه دریا روانه کرد؛ به طوری که به خاطر کمک های آن آزادمرد با کرامت و آسایش به استان پارس رسیدیم. خدای گرامی و شکوه مند، از آزادمردان خشنود باشد.

قلمرو زبانی:

قلمرو ادبی:

تبارک و تعالی ß   مراعات نظیر (تناسب)

قرض و دین ß   مراعات نظیر (تناسب)

اِنعام و اِکرام ß   مراعات نظیر (تناسب)

کرامت و فرار ß   مراعات نظیر (تناسب)

عزّ و جلّ ß   مراعات نظیر (تناسب)

مفهوم:

پرداخت قرض، ادای دِیْن و راحت شدن از آن

بعد از آنکه حال دنیاوی ما نیک شده بود و هر یک لباسی پوشیدیم، روزی به در آن گرمابه شدیم که ما را در آنجا نگذاشتند. چون از در، دررفتیم، گرمابه بان و هر که آنجا بودند، همه بر پای خاستند و بایستادند؛ چندان که ما در حمّام شدیم، و دلّاک و قیّم درآمدند و خدمت کردند و به وقتی که بیرون آمدیم، هر که در مَسلَخ گرمابه بود، همه بر پای خاسته بودند و نمی نشستند، تا ما جامه پوشیدیم و بیرون آمدیم، (1)

و در آن میانه [شنیدم] حمّامی به یاری از آنِ خود می‌گوید: «این جوانان آنان اند که فلان روز ما ایشان را در حمّام نگذاشتیم.» و گمان بردند که ما زبان ایشان ندانیم. من به زبان تازی گفتم که: «راست می‌گویی، ما آنانیم که پلاس پاره ها بر پشت بسته بودیم.» آن مرد خجل شد و عذرها خواست و این هر دو حال در مدّت بیست روز بود و این فصل بدان آوردم تا مردم بدانند که به شدّتی که از روزگار پیش آید، نباید نالید و از فضل و رحمت کردگار، جَلَّ جَلالهُ وَعَمَّ نوَالهُ ، ناامید نباید شد که او، تَعالی، رحیم است. (2)

قلمرو فکری:

(1): بعد از این که حال دنیایی ما خوب شد و هر دویمان لباسی پوشیدیم، روزی به همان گرمابه‌ای رفتیم که ما را در آنجا نگذاشتند داخل شویم. زمانی که داخل حمام رفتیم، تا زمانی که ما در حمّام می‌رفتیم، گرمابه بان و هر کس که آنجا بود، همه برخاستند و ایستادند و کیسه کش و دلاک داخل شدند و تعظیم کردند و وقتی که بیرون می‌آمدیم، هر کس در رختکن گرمابه بود، همه برخاستند و نمی نشستند، تا ما لباس پوشیدیم و بیرون آمدیم،

(2): و در آن حال [شنیدم] که حمّامی به همکارش می‌گفت: «این جوانان همان هایی اند که فلان روز ما ایشان را در حمّام نگذاشتیم داخل شوند.» و گمان کردند که ما زبان ایشان را بلد نیستیم. من به زبان عربی گفتم که: «راست می‌گویی، ما همان‌هایی هستیم که پلاس پاره ها بر پشتمان بسته بودیم.» آن مرد شرمنده شد و پوزش خواست و این دو حالت در مدّت بیست روز اتفاق افتاد و این داستان را برای این آوردم تا مردم بدانند که به خاطر ناگواری هایی که از روزگار پیش می‌آید، نباید نالید و از فضل و رحمت خداوند، جَلَّ جَلالهُ وَعَمَّ نوَالهُ، ناامید نباید شد که خدای والا، بخشنده است.

قلمرو زبانی:

دلّاک و قَیّم ß   رابطۀ ترادف

نیک ß   نقش مسند

لباس ß   نقش مفعول

جامه ß   نقش مفعول

خجل ß   نقش مسند

قلمرو ادبی:

درآمدند و بیرون آمدیم ß   تضاد

دنیاوی ß   مجاز از مال و دارایی

جَلَّ جَلالُه وَ عَمَّ نَوالُه ß   تضمین

فصل و فضل ß   جناس ناقص

مفهوم:

عذرخواهی کردن به خاطر قضاوت ظاهربینانه

سختی ها گذرا هستند

ناامید نشدن از خداوند

متن «گنج حکمت: شبی در کاروان» و معنی متن:

گنج حکمت

شبی در کاروان

• نویسنده: سعدی
• اثر: گلستان

یاد دارم که شبی در کاروانی همه شب رفته بودم و سحر در کنار بیشه ای، خفته. شوریده ای که در آن سفر همراه ما بود، نعرهای برآورد و راه بیابان گرفت و یک نفس، آرام نیافت. چون روز شد گفتمش: «آن چه حالت بود؟» گفت: «بلبلان را دیدم که به نالش درآمده بودند از درخت و کبکان از کوه و غوکان در آب و بهایم از بیشه؛ اندیشه کردم که مروّت نباشد همه در تسبیح و من به غفلت، خفته.»

قلمرو فکری:

به خاطر دارم که یک شب با کاروانی تمام شب راه رفته بودم و هنگام سحر در کنار جنگلی خوابیدم. ناگهان عارفی که همسفر ما بود، فریاد بلندی زد و به سمت بیابان دوید و یک لحظه آرام و قرار نداشت. صبح که شد از او سؤال کردم: آن چه حالتی بود که داشتی؟

گفت: صدای بلبلان بر درخت، کبک های در کوه، قورباغه های در آب و حیوانات در جنگل را می شنیدم که در حال ستایش خداوند هستند. با خودم گفتم که این انصاف و جوانمردی نیست که حیوانات در حال تسبیح خداوند باشند و من در خواب غفلت فرورفته باشم.

قلمرو زبانی:

«ــَـش» در «گفتمش» ß   نقش متمّم دارد (به او گفتم)

قلمرو ادبی:

رفته و خفته ß   سجع متوازی

بلبلان و کبکان و غوکان و بهایم ß   تناسب

درخت و کوه و بیشه ß   تناسب

شب و روز ß   تضاد

نفس ß   مجاز از لحظه

مفهوم:

بی قراری عاشق (عارف)

نعرۀ عاشقانه (عارفانه)

تمام موجودات مشغول حمد و ستایش خداوند هستند

دوش مرغی به صبح می‌نالید                عقل و صبرم ببرد و طاقت و هوش

قلمرو فکری:

دیشب تا صبح صدای نالۀ پرنده ای را می شنیدم، این ناله مرا از خود بی خود کرد و هوش از سرم بُرد.

قلمرو زبانی:

بیت ß   2 جمله

«ــَـم» در «صبرم» ß   نقش مضاف الیه

قلمرو ادبی:

مرغ ß   مجاز از پرنده

صبح و دوش ß   تضاد

مرغ می نالید ß   تشخیص و استعاره

عقل و هوش ß   تناسب

صبر و طاقت ß   تناسب

مفهوم:

سرمستی از شنیدن تسبیح خداوند

تقابل عقل و عشق

تقابل عقل و صبر

یکی از دوستان مخلص را                     مگر آواز من رسید به گوش

قلمرو فکری:

اتّفاقاً صدای نالۀ مرا یکی از دوستان صمیمی و با اخلاص شنید.

قلمرو زبانی:

بیت ß   1 جمله

«را» در یکی «را گوش» ß   «را»ی فکّ اضافه: گوشِ یکی

قلمرو ادبی:

به گوش رسیدن آواز ß   کنایه از شنیدن

آواز و گوش ß   مراعات نظیر

مفهوم:

دوستی و رفاقت خالصانه

گفت باور نداشتم که تو را                     بانگ مرغی چنین کند مدهوش

قلمرو فکری:

گفت: نمی توانم باور کنم که صدای آواز پرنده ای، این چنین تو را از خود بی خود کند!

قلمرو زبانی:

بیت ß   3 جمله

باور ß   نقش مفعول

تو ß   نقش مفعول

مدهوش ß   نقش مسند

قلمرو ادبی:

واج آرایی حرف «ن»

مرغ ß   مجاز از پرنده

مفهوم:

تأثیرپذیری و لطافت طبع

گفتم این شرط آدمیّت نیست               مرغ تسبیح گوی و من خاموش

قلمرو فکری:

گفتم: این دور از انسانیّت است که پرندگان در حال ستایش خداوند باشند و ما انسان ها، ساکت و غافل باشیم.

قلمرو زبانی:

بیت ß   4 جمله به شیوۀ عادی

شرط آدمیت ß   نقش مسند

تسبیح گوی ß   نقش مسند

خاموش ß   نقش مسند

قلمرو ادبی:

تسبیحگوی بودن مرغ ß   تشخیص و استعاره

خاموش ß   کنایه از ساکت

تلمیح به «یُسَبِّحُ لله ما فِی السَّماواتِ وَ الاَرضِ»

مفهوم:

حمد و ستایش خداوند توسط انسان در اثر تسبیح موجودات دیگر

معنی واژگان درس «سفر به بصره»:

دانش زبانی: واژه ها در گذر زمان:

دانش زبانی

واژه ها در گذر زمان

واژه ها در گذر زمان:

واژه ها در گذر زمان، دچار تحوّل معنایی می شوند. برای پی بردن به این موضوع، معنای واژه های مشخّص شده را با کاربرد امروزی آن ها مقایسه می کنیم:

• ما را به نزدیک خویش بازگرفت.

گذشته ß   مهمان کرد                         امروزه ß   پس گرفت

• به مجلس وزیر شدیم.

گذشته ß   رفتیم                                             امروزه ß   فعل اسنادی شدیم

• شوخ از خود باز کنیم.

گذشته ß   پاک کنیم                           امروزه ß   بگشاییم