جواب فصل 3 مراعات نظیر، تلمیح و تضمین علوم و فنون ادبی دوازدهم

1- در نمونه های زیر آرایة مراعات نظیر بین کدام واژه ها ایجاد شده است؟ مشخص کنید

الف) مه روشن میان اختران پنهان نمی ماند          میان شاخه های گل مشو پنهان که پیدایی

رهی معیری

ب) چون در این میدان نداری دست و پایی همچو گوی

اختیار سر به زلف همچو چوگانش گذار

صائب تبریزی

پ) بـاغ بارانخـورده مینوشـید نـور                           لرزشـی در سـبزه های تـر دویـد

سهراب سپهری

ت) نرگس از چشمک زدن شد فتنه در صحن چمن

شیوه های چشم جادوی توام آمد به یاد

محتشم کاشانی

ث) باغ بی برگی

روز و شب تنهاست

با سکوت پاک غمناکش

ساز او باران، سرودش باد

اخوان ثالث

ج) آتش آن نیست که از شعلة او خندد شمع       آتش آن است که در خرمن پروانه زدند

حافظ

چ) تا ز باغ خاطرت گل های شادی بشکفد،         هر چه در دل تخم کین داری، به زیر خاک کن

ملک الشعرا بهار

ح)  از اسب پیاده شو، بر نطع زمین رخ نه           زیر پی پیلش بین شهمات شده نعمان

خاقانی

خ) بمیر ای دوست پیش از مرگ اگر می زندگی خواهی

که ادریس از چنین مردن بهشتی گشت پیش از ما

سنایی

د) دولت عشق بین که چون از سر فقر و افتخار       گوشة تاج سلطنت می شکند گدای تو

حافظ

ذ) هر چه رفت از عمر، یاد آن به نیکی می کنند       چهرۀ امروز در آیینة فردا خوش است

صائب تبریزی

ر) آن زمان که بنهادم سر به پای آزادی                   دست خود ز جان شستم از برای آزادی

فرخی یزدی

2- در ابیات زیر تلمیح را مشخص کنید و دربارۀ آن توضیح دهید.

الف) حرفی است این که خضر به آب بقا رسید           زیـن چرخ دلسـیه، دم آبی ندید کس

صائب تبریزی

ب) چشمی دارم چو لعل شیرین همه آب

جسمی دارم چو جان مجنون همه درد

بختی دارم چو چشم خسرو همه خواب

جانی دارم چو زلف لیلی همه تاب

خاقانی

پ) گواه رهرو آن باشد که سردش یابی از دوزخ

نشان عاشق آن باشد که خشکش بینی از دریا

سنایی

ت) من نمازم را وقتی می خوانم

که اذانش را باد گفته باشد

سر گل دستة سرو

... من نمازم را پی تکبیره الاحرام علف میخوانم

پی قد قامت موج

سهراب سپهری

ث) دامـن خـاک شـد ز بسـد و لعـل                تـاج فرعـون و گنـج دقیانـوس

رهی معیری

ج) شور شیرین تو را نازم که بعد از قرن ها

هر که لاف عشق زد، نامی هم از فرهاد برد

فاضل نظری

چ) ناقه سنگین می رود در هر قدم گویی ز شوق

روح مجنون چنگ در دامان محمل می زند

طالب آملی

ح) در آینه دوباره نمایان شد

با ابر گیسوانش در باد

باز آن سرود سرخ أنالحق

ورد زبان اوست

محمدرضا شفیعی کدکنی

3- آرایة تضمین را در اشعار و عبارات زیر پیدا کنید و ارتباط تضمین را با قسمت های دیگر متن مشخص کنید.

الف) ایوب با چندین بلا، کاندر بلا شد مبتلا               پیوسته این بودش دعا: «الصبر ُ مفتاحُ الفرج »

سنایی

ب) گفت: غالب اشعار او (سعدی) در این زمین به زبان پارسی است. اگر بگویی، به فهم نزدیک تر باشد. «کلَّم النّاسِ علی قدرِ عُقولُهم».

 گلستان سعدی

پ) مکـن گریـه بـر گـور مقتول دوسـت                    قـل الحمـدلله کـه مقبـول اوسـت

بوستان سعدی

ت) چشم حافظ زیر بام قصر آن حوری سرشت      شیوۀ «جنات تجری تحتها الانهار» داشت

حافظ

ث) عاکفان کعبة جلالش به تقصیر عبادت معترف که: «ما عبدناک َّ حق عبادتِک»

سعدی

4- شعر فرخی یزدی را در خودارزیابی (1) از نظر قلمرو فکری تحلیل کنید.

5- بیت زیر را، به دو صورت برش بزنید و وزن آن را بنویسید:

بگشـود گـره ز زلـف زر تـار               محبوبـــة نیلگـــون عمـــاری

علی اکبر دهخدا

1- پاسخ به صورت زیر می باشد:

2- الف) تلمیح به ماجرای حضرت خضر؛ خضر از بندگان صالح خدا و از همراهان حضرت موسی و یوشع (س) بود. روایت است که وی توانست به آب حیات (آبی که نوشیدنش به انسان حیات جاودان می بخشد)، دست یابد. صائب با اشاره به این ماجرا، آن را به دلیل ستمگر بودن چرخ، بعید می داند.

ب) تلمیح به ماجراهای عاشقانه خسرو و شیرین (شاهزاده های ایرانی و ارمنی) و لیلی و مجنون (دو تن از قبایل عرب که داستان عشقشان مشهور و جهان گیر است.)

پ) سرد شدن از دوزخ در مصرع نخست؛ اشاره بسیار ظریف و غیر مستقیمی به روایت گلستان شدن آتش بر حضرت ابراهیم دارد و مصراع دوم نیز به داستان خشک شدن روز نیل بر حضرت موسی (ع) و یارانش هنگام عبور از آن رود، اشاره می کند.

ت) تلمیح به آداب و عبارت هایی از نماز، اذان، اقامه (تکبیره الاحرام: گفتن تکبیر برای شروع نماز) قدقامت (قد قامت الصلوه)  و تلمیح به آیه یسبح الله ما فی السماوات و ما فی الارض دارد.

ث) فرعون نماد قدرت و پادشاهیِ بی اعتبار است. با مرگ فرعون، تمام عظمت و شکوه او نیز از بین رفت. گنج دقیانوس (نام قدیم شهر جیرفت) در اکتشافات باستان شناسی سال ها پیش به دست آمد. این گنج در حقیقت، اکتشافات باستانی و تاریخی بود.

ج) تلمیح به ماجرای عاشقانه شیرین و فرهاد (فرهاد عاشق شیرین، شاهزاده ارمنی بود).

چ) بیت اشاره به عشق نافرجام لیلی و مجنون و دلدادگی شوریده وار مجنون دارد.

ح) تلمیح به گفته معروف حسین حلاُج که همواره تکرار می کرد: انا الحق.

3- الف) تضمین بخشی از یک گفته معروف است که در کتب گوناگون به شکل های مختلفی آمده است و منشا و گوینده آن معلوم نیست. مضمون این گفته، برگرفته از آیات گوناگون قرآن است که انسان را دعوت به صبر و بردباری می کند.

الصبر مفتاح الفرج: صبر کلید گشایش و فرج است. سخن گهربار از حضرت علی (ع)

ب) بخشی از گفتار معروف پیامبر (ع): " انّا معاشر الانبیاء امرنا ان نکلم الناس علی قدر عقولهم" به معنای « به ما پیامبران دستور داده شده که به اندازه عقل و فهم مردم با آنها سخن بگوییم ».

پ) تضمین بخشی از آیه است: و قل الحمدلله الذی لم یتخذ ولدا و لم یکن له شریک فی الملک

در آیه ای دیگر: و قل الحمدلله الذی سیریکم آیاته فتعرفونها

ت) تضمین بخشی از آیه قرآن که در سوره های گوناگونی از جمله بروج، طه، ابراهیم و... آمده است: جنُاتٍ تجری من تحتها الانهار: بهشت هایی که در زیر (درختانِ) آن، نهرهایی جاری است.

ث) از عبارت های عارفانه منسوب به پیامبر اسلام، به معنی «آن چنان که باید، حق عبادت تو را به جا نیاوردیم.»

4- فرخی یزدی درگیرترین شاعر مشروطه است و هر رخداد اجتماعی با واکنش او همراه بود و دولت، وزرا و نمایندگان مجلس از نیش قلم او در امان نبودند. محتوای غزل های او سیاست و مسائل حاد اجتماعی است. فرخی یزدی از معدود شاعرانی است که در راه عقیده و آزاداندیشی جان باخته است.

درون مایه این شعر آزادی، از مهم ترین درون مایه های شعر بیداری است. شاعر شان آزادی را در حد جان فشانی برای آن بالا برده است.

5- بگشـود گـره ز زلـف زر تـار               محبوبـــة نیلگـــون عمـــاری

صورت نخست:

صورت دوم:

1- کدام یک از بیت های زیر دارای پایه های آوایی ناهمسان است؟ نشانه های هجایی و وزن هر یک را بنویسید.

الف) ترک گدایی مکن که گنج بیابی               از نظر رهروی که در گذر آید

حافظ

ب) بیـا عاشـقی را رعایـت کنیـم                      ز یـاران عاشـق حکایـت کنیم

سیّدحسن حسینی

پ) گشت یکی چشمه ز سنگی جدا               غلغلـه زن، چهره نمـا، تیزپـا

نیما یوشیج

ت) دلا بسوز که سوز تو کارها بکند                نیاز نیم شـبی دفع صـد بلا بکند

حافظ

2- نشانه های هجایی بیت های زیر را به دو صورت دسته بندی کنید. پس

از تعیین پایه های آوایی، وزن هر یک را بنویسید.

الف) دانسـت کـه دل اسـیر دارد                         دردی نـــه دواپذیـــر دارد

نظامی

ب) دی شیخ با چراغ همی گشت گرد شهر          کز دیو و دد ملولم و انسانم آرزوست

مولوی

پ) دنیا نیرزد آن که پریشان کنی دلی                زنهار بد مکن که نکرده است عاقلی

سعدی

ت) آبی تـر از آنیـم کـه بـی رنـگ بمیریـم              از شیشـه نبودیـم که با سـنگ بمیریم

 شهید محمد عبدی

3- آرایه های مراعات نظیر، تلمیح و تضمین را در بیت های زیر مشخص کنید

الف) شعاع درد مرا ضرب در عذاب کنید                  مگر مساحت رنج مرا حساب کنید

قیصر امین پور

ب) بی تربیت آزادی و قانون نتوان داشت           «سعفص» نتوان خواند نخوانده « کلمن » را

ملک الشعرا بهار

پ) همچـو فرهـاد بـود کوه کنی پیشـة ما                  کـوه مـا سـینة مـا ناخـن مـا تیشـة ما

ادیب نیشابوری

ت) دسـتم نداد قوت رفتن به پیش دوسـت               چندی به پای رفتم و چندی به سر شدم

سعدی

ث) چند آن همه دیروز؟ چرا این همه امروز               دسـتی بـه فراوانـی فـردا برسـانیم

محمدرضا روزبه

ج) بیداری زمان را با من بخوان به فریاد

ور مرد خواب و خفتی

«روسربنه به بالین، تنها مرا رها کن»

محمدرضا شفیعی کدکنی

4- شعر زیر را از نظر ویژگی های تاریخی دورۀ بیداری بررسی نمایید.

ای مـرغ سـحر چـو ایـن شـب تـار           بگذاشـت ز سـر سـیاهکاری

وز نفحـة روح بخـش اسـحار                 رفـت از سـر خفتـگان خمـاری

بگشـود گـره ز زلـف زر تـار                    محبوبــة نیلگــون عمــاری

یـزدان بـه کمـال شـد پدیـدار                 و اهریمـن زشـت خو حصـاری

یاد آر ز شمع مرده یاد آر

علی اکبر دهخدا

5- شعر زیر را از نظر آرایه های بدیع معنوی بررسی کنید.

غلغلی انداختی در شهر تهران ای قلم                       خوش حمایت میکنی از شرع قرآن ای قلم

گشت از برق تو ظاهر نور ایمان ای قلم                     مشکلات خلق گردد از تو آسان ای قلم

نیستی آزاد در ایران ویران ای قلم

سید اشرف الدین گیلانی

1- گزینه های الف، ب، و ت، دارای پایه های آوایی ناهمسان هستند که تقطیع هجایی آن ها به ترتیب زیر است:

الف) ترک گدایی مکن که گنج بیابی                از نظر رهروی که در گذر آید

مفتعلن فاعلات مفتعلن فع = به دلیل عدم تکرار متقارن پایه های آوایی، این وزن ناهمسان نامیده می شود.

پایه آوایی: ناهمسان

ب) بیـا عاشـقی را رعایـت کنیـم                      ز یـاران عاشـق حکایـت کنیم

پایه آوایی: همسان

پ) گشت یکی چشمه ز سنگی جدا                غلغلـه زن، چهره نمـا، تیزپـا

پایه آوایی: همسان

ت) دلا بسوز که سوز تو کارها بکند                 نیاز نیم شـبی دفع صـد بلا بکند

مفاعلن فعلاتن مفاعلن فعلن = به دلیل عدم تکرار متقارن پایه های آوایی، این وزن ناهمسان نامیده می شود.

پایه آوایی: ناهمسان

2- الف) دانسـت کـه دل اسـیر دارد                  دردی نـــه دواپذیـــر دارد

صورت نخست:

صورت دوم:

ب) دی شیخ با چراغ همی گشت گرد شهر            کز دیو و دد ملولم و انسانم آرزوست

صورت نخست:

صورت دوم:

پ) دنیا نیرزد آن که پریشان کنی دلی                   زنهار بد مکن که نکرده است عاقلی

صورت نخست:

صورت دوم:

ت) آبی تـر از آنیـم کـه بـی رنـگ بمیریـم             از شیشـه نبودیـم که با سـنگ بمیریم

صورت نخست:

صورت دوم:

3- پاسخ به صورت زیر خواهد بود:

4- این شعر سروده علی اکبر دهخدا است و برای میرزا جهانگیر خان شیرازی (ملقّب به صور اسرافیل) سروده شده است. دهخدا و میرزا جهانگیرخان، سال ها به فعالیت های سیاسی و آزادی خواهانه پرداختند و سال ها در روزنامه صور اسرافیل با نوشته های خود، به نقد شرایط وقت پرداختند. در نهایت، میرزا جهانگیرخان به همراه هشت تن دیگر از فعالان سیاسی آن دوره ابتدا تکفیر، سپس به دستور محمد علی شاه قاجار کشته شد. این شعر در وصف همه آزادی خواهان و الهام گیری از سرگذشت میرزا جهانگیرخان سروده شده است و نشان دهنده شرایط تیره و تار آن زمان و استبداد حاکم است.

5- در حیطه بدیع معنوی، می توان به آرایه های زیر اشاره کرد:

تهران مجاز از ایران / قلم مجاز از کلام / در واژگان مشکلات و آسان از راه تداعی، رابطه تضاد معنایی وجود دارد. / برق و نور رابطه مراعات نظیر (تناسب) دارند. / واژگان شرع، قرآن و ایمان تداعی کننده فضایی مذهبی و دینی هستند و رابطه مراعات نظیر تشکیل داده اند. / بیت یادآور آیه نخستین سوره قلم نیز هست: نون و القلم و ما یسطرون: قسم به قلم و آنچه می نویسد. / در حیطه علم بیان نیز بارزترین آرایه شعر، بهره گیری از تشخیص (استعاره مکنیه) در گفتگو با قلم است