جواب سوالات پایان درس صفحه 58 درس 4 تربیت دینی نهم (پشت درهای بسته)

بر اساس آیۀ ۲۳ سورۀ یوسف، پاسخ یوسف (ع) به پیشنهاد زلیخا، یک پاسخ «قاطع، مبتنی بر توحید و عاقبت‌اندیشی» بود که شامل سه بخش اصلی می‌شود:

پاسخ قاطع یوسف (ع)

1 پناه بردن به خدا:

یوسف (ع) در ابتدا با گفتن «مَعَاذَ اللَّهِ» (به خدا پناه می‌برم) نشان داد که تکیه‌اش بر «ارادۀ خدا» است، نه بر قدرت خودش.

2 یادآوری احسان و جایگاه خداوند:

او ادامه داد: «إِنَّهُ رَبِّي أَحْسَنَ مَثْوَایَ» (او [عزیز مصر/خداوند] به من جایگاه نیکویی داده است.)

این بخش حاوی دو معنای عمیق است: اول، قدردانی از «احسان عزیز مصر» که او را محترمانه پذیرفت؛ دوم، توجه به «ربّ» (مالک و مدبّر اصلی) که جایگاه او را در این دنیا نیکو کرده است. بنابراین، خیانت کردن، «ظلم به احسان‌کننده» است.

3 هشدار درباره عاقبت ستمکاران:

و در پایان فرمود: «إِنَّهُ لَا يُفْلِحُ الظَّالِمُونَ» (همانا ستمکاران رستگار نمی‌شوند.)

یوسف (ع) می‌دانست که پذیرش گناه، در واقع «ستم کردن به نفس خود» است و این ستم، عاقبت به خیر شدن را از بین می‌برد.

نکتۀ خیلی مهم: در این پاسخ، یوسف (ع) نه تنها «نه» گفت، بلکه دلایل رد کردن (توکل، شکرگزاری و عاقبت‌اندیشی) را نیز بیان کرد که این عمل، ارادۀ او را قوی و دلش را آرام ساخت.

الف

یوسف (ع) با وجود اینکه در ظاهر، غلام و تحت کفالت زلیخا و عزیز مصر بود، اما «مالک و مدبّر» حقیقی خود را فقط خداوند می‌دانست، نه زلیخا یا عزیز مصر. دلایل این رفتار یوسف (ع) عبارتند از:

1 توحید و ربوبیت الهی: یوسف (ع) در عبارت «إِنَّهُ رَبِّي» (همانا او پروردگار/صاحب حقیقی من است) به خدا اشاره کرد. او می‌دانست که فرمان واقعی از آنِ خداوند است که او را نجات داده و به این جایگاه رسانده، نه از آنِ زنی که او را خریده است.

2 شکرگزاری احسان الهی/عزیز مصر: او با عبارت «أَحْسَنَ مَثْوَایَ» (جایگاه نیکویی به من داده است)، هم به نعمات خدا و هم به اعتماد و احسان عزیز مصر اشاره کرد. انجام این عمل گناه‌آلود، ستم به خود و خیانت به اعتماد کسی بود که به او پناه داده بود.

3 عاقبت‌اندیشی: یوسف (ع) می‌دانست که پیروی از هوای نفس، «ظلم» است و «إِنَّهُ لَا يُفْلِحُ الظَّالِمُونَ» (همانا ستمکاران رستگار نمی‌شوند). او نفع ابدی را بر لذت زودگذر ترجیح داد.

ب

اصل الگوبرداری از رفتار یوسف (ع) این است که در هر «دوراهی بین خواستهٔ نفس و حرف خدا»، تکیه و ارادهٔ خود را از «خداوند تواناترین» بخواهیم، نه از قدرت خودمان یا منبع‌های دنیوی.

مثال الگوبرداری:

فرض کن همسایه‌ات که نسبت به او احساس دینی داری و قبلاً به تو کمک کرده، از تو می‌خواهد برای رهایی از یک مشکل مالی، شهادت دروغ بدهی (مانند مثالی که در بخش «الگو بگیریم» درس آمده است.)

الف

بله، قطعاً. این موقعیت یک دوراهی واضح بین «خواستهٔ نفس» و «حرف خدا / عقل سلیم» است:

1 خواستهٔ نفس (لذت زودگذر): دلش خواست که «مثل خیلی از دوستانم بهترین چیزها را داشته باشم.» همچنین با گفتن «یک بار که هزار بار نمی‌شود»، تلاش کرد تا کار اشتباه خود را توجیه کند. این همان «عملی است که لذتش می‌رود» (لذت خرید کفش).

2 حرف خدا / عقل سلیم (وظیفه بندگی): «عذاب وجدان» آرش پس از خرید، همان صدای عقل و فطرت دینی اوست. این عذاب وجدان ناشی از دانستن این است که:

الف او پول کارگری پدرش را که «می‌توانست چندین نیاز او را برطرف کند»، هدر داده است.

ب این رفتار، ظلم به خود و اسراف است که عاقبتش بد است.

ب

برای غلبه بر هوای نفس و گرفتن تصمیم درست در چنین دوراهی‌هایی (مانند یوسف)، فکر کردن به موارد زیر دل انسان را آرام و اراده‌اش را قوی می‌کند:

1 تکیه به خداوند تواناترین: نباید به «خود و توانایی‌ام تکیه کنم» که ناامید می‌شوم. بلکه باید به «خدا تکیه کنم»؛ خدایی که تواناترین است و وعده داده به اهل تقوا کمک کند.

2 عاقبت‌اندیشی و پاداش الهی: فکر کردن به سخن امیر مؤمنان علی (ع):

الف لذت گناه زودگذر است و آثار بدش می‌ماند. (خرید گران، پول را هدر داد و پشیمانی‌اش ماند.)

ب زحمت دوری از گناه می‌گذرد و پاداشش می‌ماند. (اگر از خرید صرف‌نظر می‌کرد، سختی آن می‌گذشت اما پاداش احترام به پدر می‌ماند.)

3 درخواست یاری و مراقبت دائم: با مناجات از خدا بخواهد که حتی «لحظه‌ای مرا به حال خودم رها نکنی». و به خدا بگوید: «من اول از تو یاری می‌خواهم و سپس آنچه را از دستم بر می‌آید، انجام می‌دهم.»

تحلیل موقعیت ریحانه و یوسف (ع)

این دو موقعیت، دوراهی‌های روشنی بین «منفعت / لذت زودگذر» و «عاقبت‌ به خیری» هستند.

جمع‌بندی (درس اخلاقی)

همان‌طور که یوسف (ع) «ظلم به خود» را در نظر گرفت و از هوس چشم پوشید، ریحانه نیز اگر به عمق کار خود فکر کند، متوجه می‌شود که درآمد خوب از راه گناه، «عملی است که لذتش می‌رود اما آثار بدش می‌ماند». در نتیجه، برای گرفتن تصمیم درست، باید مانند یوسف (ع)، به خدا تکیه کند و از او یاری بخواهد تا «اراده‌اش قوی» شود.

رفتار پارسا نشان‌دهندهٔ تقوا و احترام به قانون الهی است. دلیل او برای روزه‌خواری نکردن در مدرسه، عمل به یک حکم شرعی مهم است:

دلیل رفتار پارسا (حفظ حرمت قانون الهی)

پارسا با این کار نشان می‌دهد که به حکم خدا احترام می‌گذارد که می‌گوید:

حرام بودن روزه‌خواری در فضای عمومی: کسی که به هر دلیلی نمی‌تواند یا نمی‌خواهد روزه بگیرد (مانند بیمار بودن پارسا)، اگر در اماکن عمومی روزه‌خواری کند، مرتکب کار حرامی شده است.

وظیفهٔ شرعی: تذکر مش رجب در داستان درس نیز بر این اساس بود که: «روزه گرفتن یا نگرفتن یک حرف است، روزه خوردن در برابر نگاه دیگران یک حرف دیگر.»

حفظ حرمت احکام دین: پارسا می‌خواهد در عمل نشان دهد که عدم روزه‌داری او به‌دلیل «عذر شرعی» است، نه بی‌توجهی یا بی‌اعتقادی به فرمان خدا. او با روزه‌خواری نکردن در ملأ عام، به حرمت و اقتدار حکم روزه‌داری در جامعهٔ مؤمنان احترام می‌گذارد.

پارسا با این عمل، هم وظیفهٔ خود در برابر بیماری را انجام می‌دهد (روزه نمی‌گیرد)، و هم وظیفهٔ دینی خود را در قبال جامعه (حفظ حرمت حکم الهی) رعایت می‌کند.

بر اساس آیات قرآن (آیۀ ۱۸۳ سوره بقره) و توضیحات حاج آقا محمدی در متن درس، فلسفۀ روزه‌داری نه فقط سلامت جسمی، بلکه رسیدن به هدف والای تقوا و انجام وظایف بندگی است.

فلسفهٔ روزه‌داری (لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ)

فلسفۀ روزه‌داری در سه محور اصلی خلاصه می‌شود:

1 کسب تقوای الهی (هدف نهایی):

هدف اصلی روزه، این است که «حواسمان را به حرف‌های خدا بیشتر جمع کنیم تا تقوایمان زیاد شود.»

این افزایش تقوا، اطاعت و فرمانبرداری از دستورات الهی را در پی دارد.

2 شکرگزاری نعمت‌ها (وظیفه بندگی):

روزه‌داری باعث می‌شود «حواسمان به نعمت‌های خدا بیشتر جمع شود.»

تشنگی و گرسنگی ما را به یاد نعمت‌های مهمی مانند آب و غذا می‌اندازد که هر روز از آن‌ها استفاده می‌کنیم و شکرش را به جا نمی‌آوریم.

«شکرگزاری یکی از وظایف بندگی است» و کسی که شاکر نباشد، نمی‌تواند متقی باشد.

3 یاد فقر و انجام وظیفهٔ اجتماعی:

گرسنگی و تشنگی، ما را به «یاد فقرا و وظیفه‌ای که در قبال آن‌ها داریم می‌اندازد.»

اسلام تأکید می‌کند که کسی که «به وظیفه‌اش در برابر فقرا عمل نکند، تقوا ندارد.»

نکتۀ خیلی مهم: در واقع روزه‌داری، یک تمرین فیزیکی برای قوی کردن اراده و بصیرت روحی است تا انسان بتواند در تمام طول سال، نعمت‌ها و مسئولیت‌های خود را ببیند و آن‌ها را در مسیر اطاعت از خدا قرار دهد.