گام به گام نمونه بیاورید صفحه 106 درس 9 جامعه شناسی (3) (پیشینة علوم اجتماعی در جهان اسلام)

در درس های گذشته با انواع علوم اجتماعی تبیینی، تفسیری و انتقادی (تجویزی)آشنا شدید. برای کسب هر کدام از این علوم، نوع متفاوتی از عقل و عقلانیت به کار گرفته می شود. عقل معانی مختلف و کاربردهای متفاوتی دارد و برای هر کدام از این معانی و کاربردها، اصطلاحات ویژه ای وجود دارد. گاهی عقل را در یک معنای عام به کار می برند که هرگونه تلاش ذهنی و فکری را شامل می شود که هم عالمان در دانش علمی از آن استفاده می کنند و هم عموم مردم در دانش عمومی از آن بهره می برند. در این معنا می توان از انواع عقل سخن گفت از جمله موارد زیر:

- عقل ابزاری (تجربی): دانشمندان برای کسب دانش دربارة پدیده های طبیعی و مادی (محسوس) از این عقل استفاده میك نند و همواره به آزمون های حسی و روش های تجربی پایبندند. اصل انقباض و انبساط فلزات در علوم طبیعی و عوامل مهاجرت در جمعیت شناسی و... به کمک این عقل درک می شوند. جامعه شناسی تبیینی از عقل ابزاری برای پیش بینی و کنترل پدیده های اجتماعی استفاده می کند.

- عقل تفسیری: برای فهم و تفسیر پدیده های معنادار مانند کنش انسان ها، گفتار و متن به کار می رود. برای مثال معنای برخاستن كی فرد در جمع با كمك این عقل فهمیده می شود. جامعه شناسی تفسیری برای فهم دیگران و ارتباط با آنان یا معنابخشی و انسجام بخشی به زندگی اجتماعی از این عقل مدد می گیرد.

- عقل انتقادی: عقلی است كه برای ارزیابی و داوری دربارۀ مناسبات و ارتباطات انسانی به كار می رود؛ مثلا وضعیت ارزش های عدالت و آزادی را در روابط انسانی ارزیابی می كند. جامعه شناسی تفسیری به توصیف ارزش ها و هنجارهای اجتماعی بسنده می کند ولی جامعه شناسی انتقادی از عقل ابزاری و عقل تفسیری عبور می کند و به دنبال عقلانیت دیگری می گردد که ظرفیت و توان داوری ارزشی و انتقادی داشته باشد و این ظرفیت و توان را در عقل انتقادی جست وجو می کند. تلاش کنید برای استفاده از عقل ابزاری، عقل تفسیری و عقل انتقادی نمونه های دیگری ذکر کنید.

عقل ابزاری: در سخن گفتن با دیگری، از زبان خود برای ترغیب او به انجام کاری که ما می پسندیم استفاده می کنیم.

عقل تفسیری: در سخن گفتن با دیگری، از زبان خود برای شناخت یکدیگر، تفاهم و تعامل استفاده می کنیم.

عقل انتقادی: در سخن گفتن با دیگری، از زبان خود برای اصلاح یک رابطۀ ظالمانه استفاده می کنیم.

عقل ابزاری (تجربی): مانند عقلی که باعث ایجاد تکنولوژِ، و متوجه هدف های دنیوی قابل دسترسی است.

عقل تفسیری: مانند عقلی برای رسیدگی و فهمیدن حرکت ها و اعتراض های مردم، جنبش ها، انقلاب ها و مراسم خاص است.

عقل انتقادی: عقلی که درباره آشوب های علمی مانند فکر و خیال و گمان را کنترل می کند و یا عقلی که درباره حلال و حرام الهی، زشت، زیبا، حق و یا باطل بودن نظر می دهد.