درسنامه کامل فلسفه (1) فصل 10 چیستی انسان (2)

فیلسوفان مسلمان که بیشتر آنان در سرزمین ما زندگی می کردند با استفاده از آنچه از افلاطون و ارسطو و پیروان آن دو به دستشان رسیده بود و نیز با الهام از آموزههای دینی ،خود در توضیح و تبیین حقیقت انسان قدم های بلندی برداشتند و آثاری از خود باقی گذاشتند که شایسته قدردانی است.

فیلسوفان مسلمان بخصوص فارابی ابن سینا، خواجه نصیر سهروردی میرداماد ملاصدرا، سبزواری و بسیاری از فیلسوفان مسلمان دوره معاصر تأکید میکنند که نمیتوان انسان را به یک موجود صرفا زمینی و مادی تقلیل داد و در همان حال برای وی ویژگیهایی متعالی و ارزشمند مانند آزادگی کرامت انسانی نوع دوستی و فضایلی از این قبیل قائل شد.

کتاب آسمانی ، انسان را موجودی ،جاویدان جانشین خدا در زمین و مسجود فرشتگان محسوب کرده که آسمان ها و زمین را خداوند برای او آفریده و آماده ساخته است.

فیلسوفان مسلمان یا خود عارف بودند یا عارفانی را میشناختند که با قدم سلوک و پاکی نفس به مرحله ای رسیده بودند که مراتب برتر و مجرد هستی را شهود میکردند و میدانستند که چنین شهودی در توان بدن مادی انسان نیست.

به همین جهت با این بیان مولوی هم نظر و هم دل بودند که مرغ باغ ملکوتم نیم از عالم خاک چند روزی قفسی ساخته اند از بدنم ای خوش آن روز که پرواز کنم تا بر دوست به هوای سر کویش پر و بالی بزنم.

در این حال و هوای فکری و فرهنگی است که فیلسوفان مسلمان تلاش میکنند که حقیقت متعالی انسان را بشناسند و جایگاه برتر او در هستی را نشان دهند.

ابن سینا نظر ارسطو درباره حقیقت انسان را پسندید و کوشید این دیدگاه را عمیق تر بیان کند و ابعاد دیگر آن را روشن نماید.

ابن سينا معتقد است که وقتی بدن دورۀ جنینی را در رحم مادر گذراند و به مرحله ای رسید که صاحب همه اندام های بدنی شد خداوند روح انسانی را به آن عطا میکند این ،روح که جنبۀ غیرمادی دارد و از جنس موجودات مجرد است استعداد کسب علم از طریق تفکر را دارد.

ابن سینا از این توصیف نیز فراتر رفت و همچون عارفان برای روح جایگاهی بسیار رفیع در نظام خلقت قائل شد. ابن سینا برای توصیف بی قراری و کوشش روح برای رسیدن به جایگاه اصلی اش شعری به زبان عربی سرود و از وضعیت روح را با بیانی تمثیلی در آن شرح داد.

شیخ شهاب الدین سهروردی یکی از فیلسوفان بزرگ جهان اسلام و یک عارف و سالک الی الله محسوب می شود. سهروردی با بهره مندی از الهامات و اشرافات معنوی خود بسیاری از حقایق را از طریق شهود درونی به دست می آورد و تلاش میکند آنها را به زبان فلسفه و استدلال بیان کند.

سهروردی عقیده داشت که نفس انسان همان جنبۀ نورانی وجود و جسم و بدن ،او همان جنبه ظلمانی اوست. به عقیده سهروردی ، اگر نفس انسان نورانیت بیشتری کسب کند حقایق هستی را بهتر رؤیت میکند و میتواند با کسب شایستگی و لیاقت بیشتر مسیر کمال را طی کند سهروردی عقیده داشت خدا یا همان نورالانوار مشرق عالم است و از خداست که انوار بعدی طلوع می کنند. آنجا که نور وجود به پایین ترین حد خود میرسد مغرب عالم قرار گرفته است.

از دیدگاه حکمت متعالیه ، حقیقت انسان حقیقتی دو بعدی است روح و بدن همان گونه که بسیاری دیگر از فیلسوفان گفته اند.

بر اساس این مکتب روح چیزی ضمیمه شده به بدن نیست بلکه نتیجه رشد و تکامل خود جسم و بدن است. از دیدگاه حکمت متعالیه ، روح و بدن دو چیز مجزا نیستند که کنار هم قرار گرفته باشند بلکه اینها وحدتی حقیقی دارند به گونه ای که یکی (روح ) باطن دیگری ( بدن ) است.

به نظر ملاصدرا، هر اتفاقی در روح بیفتد در بدن ظاهر میشود و هر اتفاقی در بدن رخ دهد، بر روح تأثیر گذارد به طور مثال بدن بیمار روح را هم کسل و بیمار میکند و بدن شاداب به روح هم شادابی میبخشد همچنین روح با نشاط جسم را به فعالیت و کار میکشاند و روح ،افسرده جسم را زمین گیر می کند.

از نظر حکمت متعالیه روح انسانی آخرین درجه تکاملی است که موجودات زنده می توانند به آن برسند. ظرفیت روح انسان پایان ندارد و روح میتواند به هر مرتبۀ کمالی در جهان دست یابد.

مراحل تکاملی طبیعت وقتی از گیاه و حیوان میگذرد و به انسان میرسد ظرفیتی بی نهایت پیدا می کند و به هیچ درجه ای از کمال قانع نمیشود مانند این توصیف مولوی :

از جمادی مردم و نامی شدم مردم از حیوانی و آدم شدم

حمله دیگر بمیرم از بشر وز ملک هم بایدم جستن زجو بار دیگر از ملک قربان شوم

و از نما مردم به حیوان بر زدم پس چه ترسم کی ز مردن کم شدم تا برآرم از ملایک پر و سر كل شيء هالک ال وَجْهه آنچه اندر وهم ناید آن شوم.

انسان باید با اختیار و اراده خود این ظرفیت را به فعلیت برساند یعنی باید مسیر تکاملی به سوی خدا را انتخاب نماید و با ایمان و عمل این مسیر را طی کند.

انسان اختیار دارد که مسیرهای دیگری غیر از این مسیر تکامل را برگزیند.

بنابراین در ابتدای زندگی معلوم نیست هر انسانی چه هویتی خواهد داشت شجاع خواهد بود یا ترسو؟ بخشنده خواهد بود یا بخیل؟ عالم خواهد بود یا نادان؟

همه صفات (،شجاعت ،ترسویی بخل ، بخشندگی علم و جهل ) به صورت بالقوه در وجود انسان هست و بالفعل شدن هر کدام از آنها به گزینشها و شیوه زندگی انسان مربوط است.