«هر کس درس بخواند، موفّق می شود»، به این جمله در زبان فارسی «جمله ی شرطّيه» می گوییم.
در زبان عربی نیز هرگاه بخواهیم «جمله ی شرطّيه» ایجاد کنیم باید از «اُسلوب و روش خاصّی» استفاده کنیم. برای ایجاد جمله ی شرطيه باید «أدوات شرط» را در ابتدای جمله بیاوریم.
مهمترين أدوات شرط عبارتند از:
معمولاً این أدوات بر سر عبارتی می آیند که «دو فعل» را تحت تأثیر خود قرار می دهند.
به فعل اوّلی که أدوات شرط بر آن تأثیر می گذارد «فعل شرط» (شرط تحقّق فعل دیگری است) و به فعل دوّم، «جواب شرط» (جواب و نتیجه ی انجام فعل قبلی) می گویند.
مثال)
مَن يَتَأمَّلْ قبلَ الكلامِ يَسلَمْ مِن الخطأ: (مَن: أدات شرط / يَتَأمَّلْ: فعل شرط / يَسلَمْ: جواب شرط)
ما تَفعَلُوا مِن خيرٍ يَعْلَمْهُ اللهُ: (ما: أدات شرط / تَفعَلُوا: فعل شرط / يَعْلَمْ ؛ جواب شرط)
نکته 1: فعل شرط بلافاصله بعد از أدوات شرط می آید. یعنی هیچ فاصله ای بین أدوات شرط و فعل شرط وجود ندارد.
لازم به ذکر است آمدن این أدوات تغییراتی را هم از نظر معنایی و هم از نظر ظاهری ایجاد می کنند، که این تغییرات عبارتند از:
1) تغییرات معنایی: فعل شرط (مضارع اخباری یا ماضی ساده) به صورت «مضارع التزامی»
و جواب شرط (مضارع اخباری یا ماضی ساده) به صورت «مضارع اخباری یا مُستقبل» ترجمه می شود.
مثال)
مَنْ يَجتَهِدْ (مضارع) في أعماله يَنجَحْ (مضارع) فيها -> هر کَس در کارهایش تلاش کند، موفق می شود.
مَنْ اِجتَهَدَ (ماضی) في أعماله نَجَحَ (ماضی) فيها -> هر کَس در کارهایش تلاش کند، موفق می شود.
نکته 2: هرگاه «فعل شرط وجواب شرط» فعل ماضی بودند، هم می توانیم آن دو را به صورت « ماضی ساده » و هم می توانیم به صورت گفته شده (فعل شرط: مضارع التزامی / جواب شرط: مضارع اخباری / مستقبل) ترجمه کنیم.
* مَنْ اِجتَهَدَ في أعماله نَجَحَ فيها: هر کس در کارهایش «تلاش کرد / تلاش کند، موفق شد / می شود » (خواهد شد)
ولی اگر «فعل شرط» به یک فعل مضارع باشد، به صورت «مضارع التزامی» ترجمه می شود .
* ما تَزرَعْ في الدّنيا تَحصُدْ في الآخِرَةِ: هر آنچه را در دنیا بکاری، در آخرت درو می کنی / خواهی کرد.
2) تغییرات ظاهری: با آمدن أدوات شرط بر سر جمله، اگر فعل شرط با جواب آن «مضارع» باشند، به این ترتیب در ظاهر شان تغییراتی ایجاد می شود:
* علامت « ــُــ » در صیغه های (۱و ۴ و ۷ر ۱۳و ۱۴) به « ـــْــ » تبدیل می شود.
مثال) إنْ + يَجتهِدُ = إنْ يَجتهِدْ
* حرف « ن » در آخر فعل مضارع (به جز در صیغه ۶ و ۱۲: للغائبات و للمُخاطبات) حذف می گردد.
مثال) إنْ + يَجتهِدونَ = إنْ يَجتَهِدُوا
ساختار اُسلوب شرط و ادوات (ابزار) شرط:
ساختار جمله ی شرطيه -> ادوات شرط + فعل شرط + ........ جواب شرط + ........... .
1) ما تَزرَعوا في الدّنيا تَحصُدوا في الآخرَةِ: هر آنچه را در دنیا بکارید، در آخرت درو می کنید. (درو خواهید کرد)
۲) إنْ صَبَرتَ في اُمورِکَ حَصَلْتَ على النّجاح في حیاتِکَ: اگر در کارهایت صبر کنی، در زندگی ات موفّقیّت به دست می آوری . (به دست خواهی آورد)
نکته 3: كلمات « إذا (هرگاه - اگر) - لَو (اگر) » نیز از أدات شرط محسوب می شوند، با این تفاوت که آخر فعل ها را تغییر نمی دهند.
إذا: اگر این اسم برای ایجاد « جمله ی مشروط (شرطيّه) » باشد، از أدوات شرط محسوب می شود یعنی مانند جمله شرطيّه ترجمه می شوند. يعني فقط معنای جمله را، (فعل شرط -> مضارع التزامی / جواب شرط -> مضارع اخباری یا مستقبل)
مثال)
- إذا اِجتَهَدتَ نَجَحْتَ: هرگاه (اگر) تلاش کنی، موفّق می شوی.
- إذا تَمَّ العَقلُ نَقَصَ الكلامُ: هرگاه (اگر) عقل تمام شود، سخن کم می شود.
ولی اگر به منظور ایجاد « جمله ی مشروط (شرطيّه) » نباشد، فقط «یک قید زمان» و به معنای «زمانی که، هنگامی که» می باشد.
مثال)
- إذا رَجَعتُ إلى بَيتي أدّيتُ واجباتی: هنگامی که به خانه برگشتم، تکالیفم را انجام دادم.
نکته 4: كلمات شرط هر دو گروه (عامل جزم و غیر عامل) می توانند بر سر «فعل های ماضی» هم بیایند، با این تفاوت که هیچ تغییری در ظاهر فعل ایجاد نمی کنند و فقط معنای فعل شرط و جواب شرط را طبق آنچه که گفته شد تغییر می دهند.
مثال)
1- مَن فَکَّرَ قَبلَ الكَلامِ قَلَّ خطَؤُهُ: (فعل شرط: فَکَّرَ - جواب شرط: قَلَّ؛ هر دو ماضی): هر کس قبل از سخن گفتن فکر کند، خطایش کم می شود.
۲- ما فَعَلْتَ مِن الخَيراتِ وَجَدْتَها ذخيرةً لآخِرَتکَ: (فعل شرط: فَعَلْتَ - جواب شرط: وَجَدْتَ ؛ هر دو ماضی)
نتیجه اینکه -> فعل شرط یا جواب شرط و یا هر دو آنها می توانند «مضارع یا ماضی» باشند. ولی معنای همه ی آنها طبق آنچه گفته شد ترجمه می شود.
نکته 5: صیغه های فعل شرط یا جواب شرط می توانند یکسان و یا متفاوت باشند (نوع جزم در فعل و جواب شرط می تواند یکسان یا متفاوت باشد)
1- ما تَزرَعْ في الدّنيا تَحصُدْ في الآخرَةِ: (فعل شرط: مجزوم اصلی / جواب شرط: مجزوم اصلی) [ از نوع جزم یکسان ]
۲- إنْ تَنصُروا اللهَ يَنْصُرْکُم: (فعل شرط: مجزوم به حذف نون اعراب / جواب شرط: مجزوم اصلی) [ از نوع جزم متفاوت ]
٣- إنْ تُحاوِلي في قراءَةِ دروسِکِ یَفرَحْ والداكِ: (فعل شرط: مجزوم به حذف نون اعراب / جواب شرط: مجزوم اصلی) [نوع جزم متفاوت]
نکته 6: در جمله ی شرطّيه، جواب شرط می تواند بصورت یک «جمله ی اسميّه» (تشکیل شده از یک مبتدا و خبر) بیاید. که در اینصورت به مجموع «مبتدا و خبر» جواب شرط از نوع «جمله ى اسميه» گفته می شود، که غالباً قبل از آن حرف « فَــ » می آید. مثال)
- و ما تُففِقُوا مِن خيرٍ فَــإنّ اللهَ به عليمٌ. - مَن عَلّمَ عِلماً فَـــلَهُ أجرُ مَن عَمِلَ بِه .
- مَن ساتَرَ عیبَکَ فَــهُوَ عَدّوُکَ . - مَن يَتَوَكَّلْ على اللهِ فَــهُوَ حَسبُهُ.
همچنین اگر جواب شرط « أمر یا نهی (فعل طلب) » باشد. غالباً قبل از آن «حرف فَــ» می آید.
نکته 7: منظور از « مَن - ما » جازمه یا عامِله همان «مَن و ما شرطيّه» می باشد.
- عیّن «ما» «من» عامِلَةً / جازمَةً: ترجمه سؤال: «مَن - ما » شرطیه را مشخص کنید.
نکته 8: «مَن شرطيه» غالباً در جمله نقش «مبتدا» و فعل شرط و جواب شرط «خبر» آن محسوب می شوند.
مثال)
- مَن يُحاوِلْ كثيراً يَصِلْ إلى أهدافِه: (مبتدا: مَن شرط و خبر: يُحاوِلْ و يَصِلْ)
- مَن فَكَّرَ قَبلَ الكَلامِ قَلَّ خطَؤُهُ: (مبتدا: مَن شرط و خبر: فَكَّرَ و قَلَّ)
و «ما شرطيه» نیز در جمله غالباً نقش «مفعول به» را دارد.
مثال)
- و ما تُنفِقُوا مِن خيرٍ فَإنّ اللهَ به عليمٌ: (ما: مفعول)
- ما تَزْرَعْ في الدّنيا تَحصُدْ في الآخرَةِ: (ما: مفعول)
نکته 9: ممکن است در یک عبارت در ظاهر، بیش از یک فعل شرط یا جواب شرط وجود داشته باشد که در اصل به آنها «معطوف به فعل شرط» یا «معطوف به جواب شرط» گفته می شود.
مثال)
إن تَــنــصُــروا اللهَ یَـــنــصُــــرْکُم و یُــثَـــبِّــتْ أقدامكم.
فعل شرط جواب شرط معطوف به جواب شر