در این بخش با انواع جمله و ساختارهای آن در عربی آشنا خواهیم شد. جمله در زبان عربی به دو دسته تقسیم می شود
1) جمله فعليه:
جمله ای است که با فعل آغاز می شود و دارای فاعل و گاه مفعول است. الگوی جملۀ فعلیه به صورت «فعل + فاعل + مفعول» می باشد.
مثال)
* يَغفرُ اللهُ الذُّنوبَ
فعل فاعل مفعول
** أَكرمَ الضُّيوفُ الحُضّارَ
فعل فاعل مفعول
فعل: کلمه ای است که بر انجام کاری یا داشتن حالتی در گذشته، حال یا آینده دلالت دارد.
فاعل: اسمی که انجام دهندۂ کار یا دارنده حالت است.
مفعول: اسمی است که در زبان عربی معمولاً پس از فاعل می آید و کار بر آن انجام میشود. (در جواب چه کسی را با چه چیزی را می آید.)
پرسش)
فاعل به چند صورت می آید؟ در واقع فاعل همیشه مانند مثال های کتاب یک اسم است؟ انقدر ساده هست همیشه؟
پاسخ: خیر، فاعل می تواند به سه صورت بیاید، تشخیص فاعل مشروط بر این است که انواع آن را بشناسیم:
1) به صورت یک اسم: این در حالتی است که فعل در صیغۀ سوم شخص مفرد باشد (چه ماضی و چه مضارع) و یک اسم بعد از آن بیاید.
مثال) ذَهَبَ عليٌ / ذَهبَت مريمُ / يَفرحُ الرَّجُل / تَفْرحُ زينبُ
2) به صورت یک ضمير متصل و همراه فعل: وقتی فعل در هر یک از صیغه های مثنی یا جمع باشد یا بیانگر صیغۀ دوم شخص مفرد مؤنث باشد فاعل آن یک ضمير متصل یا بارز است، در واقع همان ضمیری که همراه فعل است فاعل می باشد.
مثال) يَذْهَبان / تَذهَبْنَ / تَفرحين / تُشاهِدون
3) به صورت یک ضمیر پنهان در فعل:
الف) اگر فعل مضارع در صیغه های اول شخص مفرد (من)، اول شخص جمع (ما) و دوم شخص مفرد مذکّر (تو) باشد، فاعل قطعاً به صورت ضمیری درون فعل پنهان است.
مثال) أَذْهَبُ / نَذْهَبُ / تَذْهَبُ
فاعل ضمير «أنا» فاعل «ضمیر نحن» فاعل ضمير «أنت»
ب) اگر فعل در صیغه های سوم شخص مفرد مذکّر یا مؤنث باشد و یک اسم قبل از آن بیاید، فاعل ضمیر پنهان (مستتر) است.
مثال) عليّ ذَهَبَ (يَذْهَبُ) / مریم ذَهَبَتْ (تَذْهَبُ)
فاعل ضمير «هو» فاعل ضمير «هي»
نتیجه گیری: پس اگر در صیغه های سوم شخص مفرد (مذکّر و مؤنث) اسمی که کنندۀ کار است (فاعل) قبل از فعل بیاید، فاعل را به صورت ضمیر پنهان (مُستتر) در نظر می گیریم، نه به صورت اسم.
مفعول به: مفعول هم می تواند به دو صورت بیاید:
1) اسم: یک اسم بعد از فعل و فاعل بیاید -> أَكَلَ علىٌّ الطَّعامَ.
2) ضمير متصل: یکی از ضمایر «ه، هما، هم، ها، هما، هُنّ، كَ، کُما، کُم، کِ، کُما، کُنّ، ی، نا» به فعل می چسبد و نقش مفعول می گیرد.
عليٌ شاهَدَ کُم / يَضربــونـــــــها
«هو» مفعول فاعل مفعول
پرسش)
ضمیرهایی که فاعل هستند رو چطوری با ضمیرهایی که مفعول هستند اشتباه نگیریم؟
پاسخ: بهترین راه این فرمول است:
اگر ضمیر فقط به فعل بچسبد، قطعاً فاعل است.
مثلاً ضمير «ت» یا «ا» فقط به فعل می چسبند نه اسم.
اگر ضمیر به اسم و فعل و حرف بچسبد، مفعول است.
توجه)
اگر ضمیر «نا» که بین ضمیرهای فاعلی و مفعولی مشترک است، به فعل بچسبد راه تشخیص فاعل یا مفعول بودن «نا» به این صورت است:
اگر «نا» به فعل مضارع یا امر بچسبد ۱۰۰٪ مفعول است.
مثال) يَضرِبُنا / أَجْلِسْنا
اگر «نا» به فعل ماضی چسبید دو حالت خواهیم داشت:
الف) اگر «نا» را حذف کنیم ساختار فعل خراب می شود -> «نا» فاعل است.
مثال) ذَهَبْنا -> ذَهَبْ -> چنین فعلی نداریم پس «نا» فاعل است.
ب) اگر «نا» را حذف کنیم، ساختار فعل خراب نشود -> «نا» مفعول است.
مثال) شاهَدَنا -> شاهَدَ -> به ساختار فعل آسیب ندید پس (نا) مفعول است.
پرسش)
ضمیر «ی» هم بین ضمایر فاعلی و مفعولی مشترک است؛ در این باره چه توضیحی دارید که در اختیار خوانندگان گرامی قرار دهید تا حین برخورد با سؤالات سخت همچون گوجه ای شُل نترکیم؟
پاسخ: خُب! در پاسخ به این دوست عزیز نمکدون نما، باید به نکتۀ زیر توجه کنید:
اگر ضمیر «ي» در صیغۀ دوم شخص مفرد مؤنث مضارع یا امر بیاید ۱۰۰٪ فاعل است.
مثال) تَذْهَبينَ
اگر ضمیر «ي» به همراه سایر صیغه ها چه در ماضی، چه در مضارع و چه در امر بیاید ۱۰۰٪ مفعول است که در این حالت حرف «ن» قبل از آن می آید یعنی ضمیر به صورت «نی» دیده میشود.
مثال) شاهَدَني / يَحْسَبُني
به این نون، نون وقایه (پیشگیری) می گویند، که کارش هم این است که از توهم زدن ما که «ي» فاعل است پیشگیری می کند، در واقع حضور «ن» وقایه یعنی ضمیر «ي» قطعاً مفعول است.
توجه)
اگر ضمیر «نا» که بین ضمیر های فاعلی و مفعولی مشترک است، به فعل بچسبد راه تشخیص فاعل یا مفعول بودن «نا» به این صورت است:
اگر «نا» به فعل مضارع یا امر بچسبد ۱۰۰٪ مفعول است.
مثال) يضربنا / أَجْلِسْنا
1) فاعل همیشه بعد از فعل می آید در واقع فاعل را همیشه باید بعد از فعل پیدا کنیم. حتی در مثال «علي ذهب» فاعل را ضمیر «هو» در نظر می گیریم نه «علي». (اگر بعد از فعل، فاعل نداشتیم، درون فعل یک ضمیر را به عنوان فاعل درنظر می گیریم.)
2) فعل از نظر جنس، تابع فاعل است، یعنی اگر فاعل مذکّر باشد فعل به صورت مذکّر و اگر فاعل مؤنث باشد فعل به صورت مؤنث می آید. (مخصوص صیغه های سوم شخص مفرد مذکّر و مؤنث)
3) اگر فعل در صیغه های سوم شخص مذکّر یا مؤنث باشد و فاعل آن یک اسم باشد که بعدش آمده، فعلِ قبل از آن اسم باید مفرد بیاید. حتی اگر فاعل مثنی یا جمع باشد.
مثال) ذَهَبَ العُلماءُ / ذَهَبَتْ الطالبتان
مفرد جمع مفرد مثنی
4) اگر دو ضمیر به فعل بچسبند به ترتیب ضمیر اول فاعل و ضمیر دوم مفعول است.
رأيتُـــــهُم (آنها را دیدم) / یُشاهِدونــنـــا (ما را می بینند)
فاعل مفعول فاعل مفعول
5) اگر مفعول ضمیر باشد و فاعل اسم، اول مفعول می آید و بعد فاعل. این نکته در ترجمۀ صحیح بسیار مهم است.
مثال: شاهَدَكُم اللهُ -> خدا، شما را دید.
مفعول فاعل
مثال) تَنْصَحُنا الآيةُ -> آیه ما را نصیحت می کند.
مفعول فاعل
درباره مثال بالا گفته بودیم که «نا» به همراه مضارع قطعاً مفعول است.
نتیجه گیری: اگر فعل بعد از اسم بیاید مطابق آن خواهد بود و اگر قبل از اسم باشد به صورت مفرد می آید.
مثال) إِنْصَرِفَ الرِّجالُ / الرِّجالُ إِنْصَرِفوا
2) جمله اسمیه:
جمله ای است که با اسم شروع میشود و دو رُکن دارد:
الف) مبتدا: اسمی است که اول جمله می آید و در واقع همان نهاد در زبان فارسی است.
ب) خبر: خبر و اطلاعاتی است که بخش دوم جمله از مبتدا به مخاطب می دهد و همان گزاره در زبان فارسی است.
مثال) الرَّجُلُ عالِمٌ: مرد دانا است.
اللهُ يَغْفِرُ الذُّنوبَ: خداوند گناهان را می آمرزد.
1) خبر می تواند به صورت های زیر باشد:
الف) به صورت یک اسم (خبر مفرد) -> الرَّجُلُ غَنيُّ
اسم
ب) به صورت یک فعل (خبر جمله) -> المعلمُ ذَهَب
فعل
پ) به صورت جار و مجرور (شبه جمله) -> الكتابُ في المَحْفَظة
جار و مجرور
2) مبتدا و خبر و یا فاعل و مفعول می توانند صفت یا مضاف اليه بگیرند.
یعنی موصوف یا مضاف اسم دیگری باشند. مراقب باشید در تشخیص ارکان اصلی جمله اشتباه نکنید.
مثال)
صُدورُ الأَحرارِ قبورُ الأسرارِ
مبتدا م.الیه خبر م.الیه
الرَّجُلُ العالِمُ مُعلِّمٌ فاضِلٌ
مبتدا صفت خبر صفت
جاءَ الأبُ الحَنونُ
فاعل صفت
يضرب معلِّمُ الصَّفِّ الأَمثالَ الجَميلةَ
فاعل م.اليه مفعول صفت
3) بین ارکان جملۀ اسمیه و فعلیه می تواند جار و مجرور قرار بگیرد.
مثال:
اللهُ فِي الحياة يُساعِدُنا
مبتدا ج.م خبر
وَفَّرَتْ الأمُّ المُؤمنةُ لَنا الطَّعامَ
فعل فاعل صفت ج.م مفعول
تَسُرُّنـــي فِي الصَّفَّ الطّالبةُ
فعل مفعول ج.م فاعل
الرَّجلُ بكلِّ شيء عالِمُ
مبتدا ج.م مالیه خبر
نکته) چون «ني» داریم یعنی «ي» مفعول است و از آن جایی که اگر مفعول ضمیر باشد، قبل از فاعل می آید به همین علّت «الطالبة» بعد از مفعول آمد.
پرسش)
اگر در یک جملۀ اسمیه بعد از مبتدا گزینه های مختلفی برای انتخاب خبر داشتیم کدام یک اولویت دارند؟
پاسخ: برای فهم دقیق و تشخیص راحت تر انواع حالت ها را بررسی می کنیم:
الف) مبتدا + فعل + اسم -> فعل خبر است.
مثال) الرَّجُلُ يَذْهَبُ عالِماً
مبتدا خبر
ب) مبتدا + اسم + فعل -> اسم خبر است.
مثال) الرَّجُلُ عالِمٌ يَذْهَبُ
مبتدا خبر
پ) مبتدا + یک یا چند جار و مجرور + اسم -> اسم خبر است.
مثال) الرَّجُلُ لَنا فِي الصَّفِ عالِم -> مرد برای ما در کلاس دانا است.
مبتدا ج.م ج.م خبر
ت) مبتدا + یک یا چند جار و مجرور + فعل -> فعل خبر است.
مثال) العالِم فِي المسجد للحضّار يدرّس -> عالِم در مسجد برای حاضران تدریس می کند.
مبتدا ج.م ج.م خبر