آموزش جامع شکل فعل ها «2» (قواعد عربی پایه دهم)

در این بخش با چهار گروه دیگر از فعل های ثلاثی مزید آشنا خواهیم شد.

1) باب «تفاعل» -> طبق الگوی زیر صرف می شود:

مثال) به صرف فعل های «شبه - عون - قطع» در این باب توجه کنید:

کاربرد باب «تفاعل»

فعل هایی که در این گروه هستند غالباً ناگذر هستند. (به جز نمونه هایی مثل «تَناوَل» (خورد) که گذرا هستند.) هم چنین این باب معمولاً بیانگر همکاری دوطرفه است.

مثال)

تَعاوُن: با هم همکاری کردن

تَنافُس: باهم رقابت کردن

تَشابُه: به هم شبیه بودن

2) باب «مفاعلة» -> طبق الگوی زیر صرف می شود:

توجه: مصدر دیگر باب «مفاعلة» وزن «فِعال» است.

مثال) مُحاسبَة -> حِساب / مُدافعة -> دِفاع/ مُجاهَدَة -> جِهاد

مثال) به صرف ریشه های «جلس - سفر - کتب» توجه کنید:

کاربرد باب «مفاعلة»:

فعل های این باب غالباَ گذرا به مفعول هستند (به جز مواردی مثل: «هاجَرَ، سافَرَ»). هم چنین این باب معمولاً بیانگر یک همکاری یک طرفه است، مثلا «جالَسَ» یعنی «با کسی همنشینی کرد» یا «حارَبَ» یعنی «با کسی جنگید»

3) باب «إفعال» -> طبق الگوی زیر صرف می شود:

مثال) به صرف فعل های «خرج – حسن - علم» در این باب توجه کنید:

4) باب «تَفعيل» -> طبق الگوی زیر صرف میشود:

مثال) به صرف ریشه های «فَرح - صور - علم» در این باب توجه کنید:

کاربرد باب «إفعال و تفعيل»

این دو باب برای گذرا کردن فعل های ناگذر به کار می روند. در واقع فعل های این دو باب غالباً گذرا هستند.

مثال) کَثُر: زیاد شد/ کَثَّرَ: افزایش داد

         خَرَجَ: خارج شد / أَخْرَجَ: خارج کرد

توجه:

برخی از فعل های ناگذر در باب «إِفعال و تفعيل»:

أَزْهَرَ: شکوفه داد                      صَلَّىَ: نماز خواند

أَسْرَعَ: شتافت                         سَلَّمَ: سلام کرد، تسلیم شد

أَفْلَحَ: رستگار شد                      فكّر: فکر کرد

أَمْكَنَ: ممکن شد

نکات مهم:

1) دقت کنید فعل های دو باب « تفعّل و تفاعل» در حالت ماضی با «ت» شروع می شوند؛ آنها را با فعل مضارع اشتباه نگیرید.

مثال) تَجَمَّعَ - تکاثَرَ - تَفَکَّرَ - تَواصَلَ: همگی ماضی هستند.

2) در بابهای مزيد (همین هشت گروهی که دونه به دونه شكافتيمشون، ریختیم این وسط) حرکت فتحه روی عين الفعل بیانگر فعل ماضی و حرکت کسره بیانگر فعل أمر است.

مثال) أَخْرَجَ: ماضی / أَخْرِجْ: امر

         إِحْتَرَمَ: ماضی / إِحْتَرِمْ: امر

         إِنْقَلَبَ: ماضی / إِنقَلِبْ: امر

3) صیغه های (۲، ۳ و ۶) در حالت ماضی و امر در باب های «تفاعُل» و «تفعُّل» کاملا یکسان صرف می شوند که تنها راه تشخیص توجه به جمله است. اگر جمله بر صیغه مخاطب دلالت کند، فعل مورد نظر، امر است، ولی اگر جمله بیانگر صیغه غایب باشد فعل مورد نظر ماضی می باشد.

تَفَضَّلا:  1) للغائبينِ از ماضی 2) للمخاطبینِ یا للمخاطبتینِ از امر

تَفَضَّلوا: 1) للغائبينَ از ماضی 2) للمخاطبینَ از امر

تَفَضَّلْنَ: 1) للغائبات از ماضی 2) للمخاطبات از امر

تعاوَنا:   1) للغائبينِ از ماضی 2) للمخاطبينِ یا للمخاطبتینِ از امر

تعاوَنوا: 1) للغائبينَ از ماضی  2) للمخاطبینَ از امر

تعاوَنْنَ: 1) للغائبات از ماضی 2) للمخاطبات از امر

أَيّها المسلمان تَفَرَّقا من المعركة -> بر مخاطب دلالت می کند. (فعل امر است.)

المُسلِمان تَقَدَّما في الحياة -> بر غایب دلالت می کند. (فعل ماضی است.)

المؤمناتُ تكاتَبْنَ -> بیانگر صیغه غایب است. (فعل ماضی است.)

یا مؤمناتُ تَکاتَبْنَ -> بیانگر صیغه مخاطب است. (فعل امر است.)

اصولاً فعل های ثلاثی مزید در حالت ماضی و امر در بیش تر باب ها دارای تشابه هستند، لذا به عنوان قاعده ای کلی بدانید که اگر عین الفعل فتحه داشت، فعل مورد نظر ماضی و اگر عین الفعل کسره داشت، فعل موردنظر امر می باشد.

(دقت کنید که در باب «تَفاعُل» و «تَفعُّل» کاملاً یکسان بودند و عین الفعل در ماضی و امر آنها فتحه داشت.)

حَصَّلَ (ماضی) -> حَصِّلْ (امر)

إِسْتَكْمَلَ (ماضی) -> إِسْتَكْمِلْ (امر)

هاجَرَ (ماضی) -> هاجِرْ (امر)

إِنْتَقَمَ (ماضی) -> إِنْتَقِمْ (امر)

إِنْصَرَفَ (ماضی) -> إِنْصَرِفْ (امر)

إِنْزَعَجَ (ماضی) -> إِنْزَعجْ (امر)

اگر ضمیر متکلم «ي» نقش مفعول به داشته باشد، به آخر فعل، حرف «ن» اضافه می شود که به آن نون وقایه می گویند، این حرف نقشی ندارد و صرفاً جهت راحتی تلفظ می آید.

مثال)  أَلحِقْ    +     ن      +      ي    ->  أَلْحِقْني

              فعل          حرف وقايه        مفعول به