نواسخ: به مجموعه عواملی که بر سر جمله اسمیه می آیند و حکم «مبتدا» و «خبر» بودن را از آنها می گیرند و نقش ها و احکام جدیدی به آنها می دهند.
نواسخ عبارتند از: ۱) افعال ناقصه 2) حروف مشبّهةٌ بالفعل 3) حرف لای نفی جنس [موارد ۲ و ۳ در پایه دوازدهم خوانده می شود]
1) افعال ناقصه: عبارتند از: « كانَ (است - بود) - صارَ (شد) - أصبَحَ (گرديد) - لَیسَ (نیست) »
بیشتر بدانیم) این افعال بر سر جمله ى اسمیّه می آیند و «مبتدا» را بدون اینکه تغییر دهند. «اسمِ خود» با علامت «مرفوع» (ـــُــــٌـــ / ــانِ / ــونَ) و «خبر» را «خبرِ خود» و علامت آن را «منصوب» (ـــَـــــًــ / ــَینِ / ــینَ) می گرداند.
مثال) - الطّالبُ ناجِحٌ -> كانَ + الطّالبُ ناجِحٌ = كانَ الطّالبُ ناجِحاً. [ الطّالبُ: اسم كانَ // ناجحاً: خبر كانَ ]
1) اسم افعال ناقصه: اسم افعال ناقصه مانند « فاعل و نائب فاعل » به سه شکل دیده می شود:
1) اسم ظاهر: در دو صیغه ی «۱و4» همه ی افعال: ليسَتْ الطّالبةُ مُتكاسلةً: (الطّالبةُ: اسم لیسَتْ // مُتكاسِلةً: خبر لیسَتْ)
۲) ضمير بارز:
2-1) در فعل ماضی: به جز دو صیغه «۱و4» بقیه صیغه ها شناسه فعلها (علامت) ، «اسم افعال ناقصه» از نوع «ضمیر بارز» اند.
مثال) أصبَحتُم: « اسم أصبَحَ: ضمير بارز تُم » /// کُــنّــــا: «اسم كانَ: ضمیر بارز نا»
2-۲) در مضارع و أمر (متعلّقات): به جز صیغه های « 1 و ۴ و ۷ و ۱۳ و ۱۴ » بقیّه صیغه ها همان شناسه های فعل ها «اسم افعال ناقصه» از نوع « ضمير بارز » هستند.
مثال) تُصبِحينَ: «اسم تُصبِحُ: ضمير بارز ــی» // يَصِرنَ: « اسم يَصيرُ: ضمير بارز ن »
3) ضمیر مستتر:
3-1) صیغه های «۱و4» در همه ی فعل ها به شرطی که اسمشان از نوع «اسم ظاهر» نباشد، یا اینکه انجام دهنده و کننده قبل از
افعال ناقصه آمده باشد قطعاً « هُوَ و هِيَ » مستتر می شود.
مثال) الطّالبُ كانَ ناجِحاً: اسم كانَ: « ضمير مستتر هُوَ » // المؤمنةُ تَكونُ نَشيطةً: اسم تَکونُ « ضمير مستر هیَ »
3-2) صیغه های «۷ و ۱۳ و ۱۴» مضارع و متعلّقاتش (أمر و نهی و ...): اسم افعال ناقصه در این صیغه ها قطعاً «ضمير مستتر» است.(چون واجب الإستتار اند).
مثال) کُن مؤدّباً: اسم كانَ « ضمير مستتر أنتَ » / أُصبِحُ مَسرورةً: اسم أصبَحَ « ضمير مستتر أنا »
نکته 1: از میان افعال ناقصه. فعل « كانَ » در تمامی موارد صرف می شود ؛ (ماضی - مضارع - أمر - نهی و ...) -> کانَ - یَکونُ - کُن - لا تَكُنْ و ...
- و فعل های « صارَ و أصبَحَ »: فقط به شکل « ماضی و مضارع » (در ۱۴ صیغه) صرف می شوند ؛ (صارَ - يَصيرُ // أصبَحَ – یُصبِحُ)
- و فعل ناقصه ی « لَیسَ » فقط دارای « ۱۴ صیغه ماضی » می باشد ؛ (ليَسَ - لَيسا - لَیسوا - لَیْسَتْ - لَیْسَتا - لَسْن .... لَسْتُ - لَسْنا)
۲) خبر افعال ناقصه: خبر افعال ناقصه مانند خبر معمولی (خبر برای مبتدا) می باشد که در جملات به سه شکل دیده می شود، با این تفاوت که؛ علامت خبر افعال ناقصه « منصوب » (ــَـــــًــ) / ــينِ (در اسم مثنّی) / ــینَ (در جمع مذكّر سالم)
انواع خبر افعال ناقصه:
1) خبر مفرد (تک اسی): كانَ اللهُ غَفوراً: « غَفوراً: خبر كانَ (مفرد) »
۲) خبر جمله: كانَ يأمُرُ أهلَهُ بالصّلاةِ و الزّكاةِ !: « يأمُرُ: خبر كانَ (فعليه) »
۳) خبر شبه جمله: لَیْسَ الطّالبُ في المَدرسَةِ !: « في المَدرسَةِ: خبر لَیْسَ (شبه جمله) »
نکته 2: اگر جمله ای یا « ضمیر منفصل » شروع شده باشند و ما بخواهیم بر سر آن جمله، « افعال ناقصه » بیاوریم، فعل ناقصه را به شماره صیغه ی آن ضمیر صرف می کنیم و خبر جمله را به صورت « منصوب » که می آوریم.
مثال) كانَ + أنا ناجِحٌ -> كُنتُ ناجِحاً.
نکته 3: افعال ناقصه «فاعل» ندارند، «مفعول» نمی پذیرند، و «مجهول» نمي شوند و جملاتی که با این افعال ناقصه شروع می شوند در حکم «جمله اسمیّه» می باشند و به تنهایی معنای کاملی ندارند بلکه با «اسم و خبر» خود معنای کاملی پیدا می کنند.
مثال) أصبَحَ: به معنای «شد» / به تنهایی معنا ندارد / فاعل ندارد / مفعول نمی پذیرد / مجهول هم نمی شود.
معانی أفعال ناقصه:
1) معنای فعل ناقصه « كانَ »: [مضارع و أمر این فعل «يَکُونُ - کُنْ» می باشد]
الف) فعل ناقصه «كانَ» به معنای «است» (برای خدا و قیامت):
مثال) كانَ اللهُ رَحيماً: خداوند مهربان است.
ب) فعل ناقصه «كانَ» به معنای «بود»: برای زمانی است که بعد از «كانَ» فعل نیامده باشد.
مثال) كانَ الطّالبُ دؤوباً: دانش آموز پایدار بود.
ج) فعل ناقصه « كانَ » به عنوان فعل کمکی معادل « ماضی استمراری »: «كانَ» + فعل مضارع -> ماضی استمراری
مثال) كانَ التّلاميذُ يَسمعُونَ آياتِ القُرآنِ: دانش آموزان آیه های قرآن را می شنیدند.
د) فعل ناقصه «كانَ» به عنوان فعل کمکی معادل «ماضی بعید»: «كانَ» + (قَد) فعل ماضي -> ماضی بعید
مثال) كانَ الأطفالُ (قَد) لَعِبُوا في ساحَةِ المَدرَسةِ: کودکان در حیاط مدرسه بازی کرده بودند.
و) فعل ناقصه «كانَ» به معنای « داشت »: «كانَ» بر سر حرف « لِــ » یا کلمه ی «عِندَ» معادل فارسی «داشت» می شود.
مثال) كانَ لي كتابٌ مفيدٌ: كتاب مفیدی داشتم. / كانَ عندي کتابٌ مفيدٌ: كتاب مفیدی داشتم.
۲ و ۳) معنای فعلهای ناقصه « صارَ و أصبَحَ »: به معنای «شد – گردید» می باشند. [مضارع این افعال « يَصيرُ و يُصبِحُ » می باشد]
مثال) صارَت التّلميذاتُ في دروسهنّ ناجحاتٍ: دانش آموزان در درسهایشان موفق شدند .
مثال) تُصبِحُ الحَديقةُ مُخضَرّةً في فصل الرّبيعِ: باغ در فصل بهار سر سبز می شود.
۴) معنای فعل ناقصه «لَيسَ»: «لَيسَ» به معنای «نیست» می باشد .
مثال) لَيسَتْ الطّالبةُ مُتكاسلةً: دانش آموز تنبل نیست.