در این بخش یاد می گیریم که یک ریشۀ سه حرفی مثل «کبر» با یک سری تغییرات می تواند معنای جدیدی بسازد. مثلاً «كَبُرَ، اِسْتَكْبَرَ، كَبَّرَ، تَکبر» هر کدام یک معنای متفاوت دارند، پس خیلی مهم است که ما این تغییرات و ساختارها را دقیق یاد بگیریم. در این باره باید بدانیم که فعل ها را در زبان عربی براساس شکل «سوم شخص مفرد در فارسی» (او) به دو گروه تقسیم بندی می کنیم:
الف) گروه اول
فعل هایی که حالت «سوم شخص مفرد» آنها فقط از سه حرف (ریشه) تشکیل می شود. مثل «خرج - عرف - قطع - شکر» که تنها سه حرف دارند، نام دیگر این دسته از افعال «ثلاثی مجرّد» است.
ب) گروه دوم
فعل هایی هستند که علاوه بر سه حرف اصلی (ریشه)، حروف اضافه هم دارند. مثلاً فعل «إِفْتَخَرَ» علاوه بر ریشۀ (فخر) حروف «ا – ت» هم به صورت اضافه دارد. نام دیگر این گروه افعال «ثلاثی مزید» است. در این درس با تعدادی از گروه های «ثلاثی مزید» و در درس چهارم با تعدادی از فعل های گروه دیگر آشنا می شویم. بد نیست بدانیم نام هر یک از این گروهها «باب» است.
1) باب «إستفعال» -> طبق الگوی زیر صرف می شود:
مثال: به صرف ریشه های (خرج - كبر - رجع) در این باب توجه کنید:
* کاربرد باب استفعال
توجه: فعل هایی که در این گروه هستند غالباً گذرا به مفعول (متعدی) هستند یعنی به مفعول نیاز دارند، مثلاً «رجع» یعنی «بازگشت» که یک فعل ناگذر (لازم) است ولی «إسْتَرْجَعَ» یعنی «پس گرفت» که یک فعل گذرا به مفعول است. حواسمان باشد این نکته در ترجمۀ فعل ها و جملات بسیار مهم است.
یکی از رایج ترین کاربردهای باب «اِستفعال»، «طلب و خواستن» انجام کار است. مثلاً اگر به ترجمۀ فعل «إسْتَرْجَعَ» به طور عمقی و دقیق نگاه کنیم این گونه است:
رَجَعَ: برگشت / إسْتَرْجَعَ:پس گرفت / در واقع طلب برگشتن کرد.
عَلِمَ: دانست / إِسْتَعْلَم:اطلاعات گرفت / در واقع طلب علم کرد.
خدم:خدمت کرد / إِستَخدم: به خدمت گرفت / در واقع طلب خدمت کرد.
2) باب «إِفتعال» -> طبق الگوی زیر صرف می شود:
مثال) ریشه های «شغل، نشر، فخر» در این باب این گونه صرف می شود:
* کاربرد باب «افتعال»
فعل هایی که در این گروه قرار دارند معمولاً به صورت ناگذر هستند. در واقع فعل های گذرا به این باب می روند و ناگذر می شوند.
مثال) شَغَلَ: مشغول کرد / اِشْتَغَلَ: مشغول شد، کار کرد
حَفَظَ: حفظ کرد / اِحْتَفَظَ: حفظ شد
3) باب «انفعال» -> طبق الگوی زیر صرف می شود:
مثال) به صرف ریشه های «فتح-قلب-فجر» در باب «إنفعال» توجه کنید:
* کاربرد باب «إنفعال»
تمام فعل هایی که در این گروه هستند، ناگذر می باشند، در واقع باب «اِنفعال» فعل گذرا را به ناگذر تبدیل می کنند.
مثال) قَلَبَ: دگرگون کرد/ اِنْقَلَبَ: دگرگون شد
فَتَحَ: باز کرد / اِنْفَتَحَ: باز شد
4) باب «تَفَعُّل» -> طبق الگوی زیر صرف می شود:
مثال) به صرف ریشه های «قدم - خرج - وقع» در باب «تفعّل» توجه کنید.
* کاربرد باب «تَفَعُّل»
فعل هایی که در این گروه هستند غالباً ناگذر (لازم) می باشند. البته برخی از فعل ها با وجود این که در این باب هستند متعدی می باشند که عبارت اند از:
تَذَکَّرَ: به یاد آورد / تَذَوَّقَ: چشید / تَجَرَّعَ: نوشید / تَضَمَّنَ: در بر گرفت / تَصَوَّرَ: تصور کرد / تَوَقَّعَ: توقع داشت / تَفَكَّرَ: فکر کرد، اندیشید
توجه:
1) برای تشخیص حروف زائد باید به صیغۀ «ماضی، سوم شخص مفرد» توجه کنیم. در واقع اگر فعل در صیغۀ دیگری بود ابتدا به این صیغه برده می شود و سپس حروف زائدش مشخص می شود.
مثال)
إِسَترجَعوا، یَسْتَرجِعْن: ماضی سوم شخص مفرد -> اِسْتَرْجَعَ: ریشه: ر- ج - ع حروف زائد: ا - س - ت
تَذَکَّرتُم، يَتَذَکِّرونَ: ماضی سوم شخص مفرد -> تَذَکَّرَ: ریشه: ذ - ک - ر حروف زائد: ت - تشدید
2) اگر شک کردید که یک فعل در باب «إفتعال» است یا «انفعال»، اگر حرف دوم و سوم آن کلمه به ترتیب «ن» و «ت» بود مطمئن باشید که آن کلمه در باب «افتعال» است.
مثال) إِنْتَقَمَ - إِنْتَشَرَ - إِنْتَظَمَ - إِنْتَخَبَ – إِنْتَصَرَ
3) اگر شک کردید که یک فعل در باب «اِستفعال» است یا باب «اِفتعال»، بهترین راه شمارش حروف است یعنی اگر فعل در حالت ماضی یا مضارع، پنج حرف داشت از باب «اِفتعال» است و اگر شش حرف داشت از باب «إِستفعال» (البته مصدر باب «إِفتعال» شش حرف و مصدر باب «إِستفعال» هفت حرف دارد.)
مثال)
إِسْتَمَعَ: ماضی است و دارای پنج حرف: إِفتعال
يَسْتَمِرّ: مضارع است و دارای شش حرف: إِستفعال
إِستناد: مصدر است و شش حرفي: إِفتعال
إِستمتاع: مصدر است و هفت حرفی: إِستفعال