1736019749.png)
مفعول مطلق در عربی: راهنمای کامل قید تأکیدی و بیانی فعل
تا به حال در جملات فارسی دقت کرده اید که گاهی برای تأکید بر انجام یک فعل یا بیان چگونگی آن، از کلمات خاصی استفاده می کنیم؟ به این جملات نگاه کنید:
- دانش آموز درسش را خواند. (جمله ساده)
- دانش آموز درسش را قطعاً خواند. (تأکید بر خواندن)
- دانش آموز درسش را خوب خواند. (بیان چگونگی خواندن)
- دانش آموز درسش را مانندِ زرنگ ها خواند. (بیان نوع خواندن با تشبیه)
در زبان عربی نیز برای بیان این مفاهیم (تأکید بر فعل یا بیان نوع و چگونگی آن)، از یک نقش دستوری خاص و پرکاربرد به نام «مفعول مطلق» استفاده می شود. مفعول مطلق، با وجود شباهت اسمی به «مفعولٌ به»، نقش و کارکرد کاملاً متفاوتی دارد و در واقع نوعی قید برای فعل جمله محسوب می شود. شناخت دقیق مفعول مطلق، انواع و نحوه ترجمه آن، نقش مهمی در درک عمیق تر جملات و موفقیت در آزمون ها دارد.
مفعول مطلق چیست؟ (تعریف و ویژگی های اصلی)
مفعول مطلق: مَصدری است منصوب (یعنی علامت نصب می گیرد) که از جنس و ریشهٔ فعلِ جمله گرفته می شود و معمولاً در انتهای جمله می آید تا معنای فعل را تأکید کند یا نوع و چگونگی انجام آن را بیان نماید.
بگذارید تعریف را کالبدشکافی کنیم:
- مَصدَر است: یعنی اسمِ معنایِ فعل است و بر انجام کار بدون در نظر گرفتن زمان و شخص دلالت می کند (مانند: کِتابَة: نوشتن، إکْرام: گرامی داشتن، صَبْر: شکیبایی کردن).
- منصوب است: همیشه علامت نصب می گیرد (ــًـ / ـَیْنِ / ـینَ / ـاتٍ).
- از جنس فعل جمله است: مهم ترین ویژگی! حروف اصلی مفعول مطلق باید با حروف اصلی فعلی که در همان جمله آمده، یکی باشد.
نَزَّلَ اللهُ الْقُرآنَ تَنْزیلاً. (خداوند قرآن را قطعاً نازل فرمود.)
← فعل: نَزَّلَ (از ریشه ن ز ل، باب تفعیل)
← مفعول مطلق: تَنْزیلاً (مصدر باب تفعیل از ریشه ن ز ل، منصوب)
انواع مفعول مطلق و ترجمهٔ آن ها
مفعول مطلق بر اساس هدفی که در جمله دارد، به دو نوع اصلی تقسیم می شود:
۱. مفعول مطلق تأکیدی: فقط برای تأکید!
این نوع مفعول مطلق، صرفاً برای تأکید بر وقوع فعل و رفع هرگونه شک و تردید به کار می رود و هیچ توضیحی دربارهٔ نوع یا چگونگی فعل نمی دهد.
ویژگی ظاهری: بعد از آن هیچ کلمهٔ دیگری (مانند صفت یا مضاف الیه) نمی آید و معمولاً در انتهای جمله قرار می گیرد.
ترجمه: در فارسی، معمولاً با افزودن قیود تأکیدی مانند «قطعاً»، «حتماً»، «بی شک»، «مسلماً»، «کاملاً» قبل از فعلِ جمله ترجمه می شود.
* وَ کَلَّمَ اللهُ موسیٰ تَکْلیماً. (و خداوند با موسی قطعاً سخن گفت.)
← فعل: کَلَّمَ / مفعول مطلق تأکیدی: تَکْلیماً (مصدر باب تفعیل)
* اِسْتَغْفَرْتُ اللهَ اِسْتِغْفاراً. (از خدا بی گمان آمرزش خواستم.)
← فعل: اِسْتَغْفَرْتُ / مفعول مطلق تأکیدی: اِسْتِغْفاراً (مصدر باب استفعال)
* اِصْبِروا عَلَی الْمَشاکِلِ صَبْراً. (در مشکلات حتماً شکیبایی کنید.)
← فعل: اِصْبِروا (امر) / مفعول مطلق تأکیدی: صَبْراً (مصدر ثلاثی مجرد)
* یُجاهِدُ الْمُؤمِنُ فِی سَبیلِ اللهِ جِهاداً. (مؤمن در راه خدا کاملاً جهاد می کند.)
← فعل: یُجاهِدُ / مفعول مطلق تأکیدی: جِهاداً (مصدر باب مفاعله)
۲. مفعول مطلق نوعی (بیانی): برای بیان نوع و چگونگی!
این نوع مفعول مطلق، علاوه بر تأکید، نوع، کیفیت یا چگونگی انجام فعل را نیز مشخص می کند.
ویژگی ظاهری: همیشه همراه با یک کلمهٔ دیگر می آید که آن کلمه یا «صفت» برای مفعول مطلق است یا «مضافٌ الیه» آن.
ترجمه: نحوه ترجمه آن بسته به اینکه صفت داشته باشد یا مضاف الیه، متفاوت است (در ادامه توضیح می دهیم).
الف) مفعول مطلق نوعی + صفت:
در این حالت، بعد از مفعول مطلق، یک صفت می آید که آن را توصیف می کند. صفت نیز مانند مفعول مطلق، منصوب است.
ترجمه: معمولاً در ترجمه، خودِ مفعول مطلق ترجمه نمی شود و صفتِ آن به صورت قید حالت (مثلاً: به خوبی، بسیار، شدیداً، به زیبایی) برای فعل جمله ترجمه می شود.
* یَجْتَهِدُ الطّالِبُ فی دروسِهِ اِجْتِهاداً بالِغاً. (دانش آموز در درس هایش بسیار (به حدّ رسا) تلاش می کند.)
← فعل: یجتهد / مفعول مطلق نوعی: اجتهاداً / صفت: بالغاً (ترجمه صفت به عنوان قید: بسیار)
* وَ تُحِبّونَ الْمالَ حُبّاً جَمّاً. (و مال را بسیار زیاد دوست می دارید.)
← فعل: تحبّون / مفعول مطلق نوعی: حبّاً / صفت: جمّاً (ترجمه صفت به عنوان قید: بسیار زیاد)
* اُذْکُرُوا اللهَ ذِکْراً کَثیراً. (خدا را بسیار یاد کنید.)
← فعل: اذکروا / مفعول مطلق نوعی: ذکراً / صفت: کثیراً (ترجمه صفت به عنوان قید: بسیار)
ب) مفعول مطلق نوعی + مضاف الیه:
در این حالت، بعد از مفعول مطلق، یک اسم (مضاف الیه) می آید که نوعِ انجام فعل را با تشبیه مشخص می کند. مفعول مطلق در این حالت، چون مضاف است، تنوین (ــًـ) نمی گیرد.
ترجمه: معمولاً با استفاده از کلمات تشبیهی مانند «مانندِ»، «همچون»، «چونان»، «مثلِ» قبل از مضاف الیه ترجمه می شود.
* یَجْتَهِدُ الطّالِبُ ... اِجْتِهادَ الْآمِلینَ. (دانش آموز ... مانندِ امیدواران تلاش می کند.)
← فعل: یجتهد / مفعول مطلق نوعی: اجتهادَ (بدون تنوین) / مضاف الیه: الآملینَ.
* یَعیشُ الْبَخیلُ ... عَیْشَ الْفُقَراءِ. (بخیل ... همچون بینوایان زندگی می کند.)
← فعل: یعیشُ / مفعول مطلق نوعی: عیشَ / مضاف الیه: الفقراءِ.
* اِبْتَسَمَ الْمُعَلِّمُ ... اِبْتِسامَةَ الْأَبِ الْحَنونِ. (معلم ... مانندِ پدر مهربان لبخند زد.)
← فعل: ابتسم / مفعول مطلق نوعی: ابتسامةَ / مضاف الیه: الأبِ (الحنون صفت الأب است).
یادآوری: مَصدَر چیست؟
همانطور که گفتیم، مفعول مطلق همیشه یک مصدر است. مصدرها در عربی به دو دسته اصلی تقسیم می شوند:
- مصادر ثلاثی مجرد: این مصدرها قاعدهٔ مشخصی ندارند و سَماعی هستند، یعنی باید آن ها را از طریق شنیدن یا حفظ کردن یاد گرفت. مثال: کَتَبَ ← کِتابَة / ذَهَبَ ← ذَهاب / جَلَسَ ← جُلوس / صَبَرَ ← صَبْر / عَلِمَ ← عِلْم.
- مصادر ثلاثی مزید: این مصدرها قیاسی هستند و از وزن های مشخصی پیروی می کنند (مانند باب های إفعال، تفعیل، مفاعله، تفاعُل، تفعُّل، افتعال، انفعال، استفعال که در پایه های مختلف با آن ها آشنا شده اید). مثال: أکْرَمَ ← إکْرام / عَلَّمَ ← تَعْلیم / جاهَدَ ← جِهاد، مُجاهَدَة / اِجْتَهَدَ ← اِجْتِهاد / اِسْتَغْفَرَ ← اِسْتِغْفار.
برای تشخیص و ساخت مفعول مطلق، شناخت مصدر فعل جمله ضروری است.
نکات مهم و کنکوری مفعول مطلق
۱ هم ریشه بودن: مهم ترین شرط مفعول مطلق، هم ریشه بودن با فعلِ همان جمله است. اگر مصدر منصوب هم ریشه با فعل نباشد، مفعول مطلق نیست (ممکن است مفعول به، حال یا نقش دیگری باشد).
۲ تأکیدی یا نوعی؟ اگر مصدر منصوب تنها آمده (بدون صفت یا مضاف الیه)، تأکیدی است. اگر با صفت یا مضاف الیه آمده، نوعی است. این تشخیص در ترجمه اهمیت دارد.
۳ اعراب: مفعول مطلق همیشه منصوب است. به علامت نصب آن دقت کنید. مفعول مطلق نوعی که مضاف واقع می شود، تنوین نمی گیرد.
۴ ترجمه دقیق: در ترجمه مفعول مطلق تأکیدی از قیود تأکید (قطعاً، حتماً) و در ترجمه نوعی از قیود حالت (بسیار، خوب، مانندِ) استفاده کنید. هرگز مفعول مطلق را با «را» ترجمه نکنید، چون مفعولٌ به نیست.
۵ جایگاه در جمله: مفعول مطلق معمولاً در انتهای جمله یا بعد از ارکان اصلی آن (فعل، فاعل، مفعول به) می آید و جزء نقش های فضله (قابل حذف) محسوب می شود.
وقت تمرین و تسلط!
سوالات تمرین:
1 در جملات زیر، مفعول مطلق را پیدا کنید و نوع آن (تأکیدی یا نوعی) را مشخص نمایید.
الف) فَاصْبِرْ صَبْراً جَمیلاً.
ب) یُدافِعُ الْمُجاهِدُ عَن وَطَنِهِ دِفاعَ الْأُسودِ.
ج) إنّا فَتَحْنا لَکَ فَتْحاً مُبیناً.
د) یُکَلِّمُ الْأُسْتاذُ الطُّلّابَ تَکْلیماً.
هـ) رَتِّلِ الْقُرآنَ تَرْتیلاً.
2 برای افعال زیر، یک مفعول مطلق تأکیدی بسازید.
الف) عَلَّمَ
ب) اِجْتَمَعَ
ج) قالَ
د) جاهَدَ
3 جملات زیر را به فارسی ترجمه کنید و به ترجمه مفعول مطلق دقت کنید.
الف) اِضْرِبْهُ ضَرْباً شَدیداً.
ب) سِرْنا فِی الطَّریقِ سَیْرَ السَّحابِ.
ج) أَحْبَبْتُ صَدیقی حُبّاً.
4 فرق مفعول مطلق نوعی با صفت و مفعول مطلق نوعی با مضاف الیه در ظاهر و ترجمه چیست؟
5 آیا کلمه «خُروجاً» در جمله «خَرَجَ الطّالِبُ مِنَ الصَّفِّ خُروجاً سَریعاً» مفعول مطلق است؟ نوع آن چیست؟
پاسخنامه تمرین:
1 تشخیص مفعول مطلق و نوع آن:
الف) صَبْراً: نوعی (همراه با صفت جمیلاً).
ب) دِفاعَ: نوعی (همراه با مضاف الیه الأسودِ).
ج) فَتْحاً: نوعی (همراه با صفت مبیناً).
د) تَکْلیماً: تأکیدی (تنها آمده است).
هـ) تَرْتیلاً: تأکیدی (تنها آمده است).
2 ساخت مفعول مطلق تأکیدی:
الف) عَلَّمَ ← تَعْلیماً.
ب) اِجْتَمَعَ ← اِجْتِماعاً.
ج) قالَ ← قَوْلاً.
د) جاهَدَ ← جِهاداً / مُجاهَدَةً.
3 ترجمه جملات:
الف) او را به شدت بزن. (نوعی با صفت)
ب) در راه مانندِ ابر حرکت کردیم. (نوعی با مضاف الیه)
ج) دوستم را کاملاً دوست داشتم. (تأکیدی)
4 فرق مفعول مطلق نوعی با صفت و با مضاف الیه:
* با صفت: مفعول مطلق تنوین نصب دارد و کلمهٔ بعدش (صفت) نیز نکره و منصوب است. در ترجمه معمولاً صفت به صورت قید حالت ترجمه می شود.
* با مضاف الیه: مفعول مطلق تنوین ندارد (فقط فتحه یا علامت نصب دیگر) و کلمهٔ بعدش (مضاف الیه) مجرور است. در ترجمه معمولاً از کلمات تشبیهی (مانندِ، همچون) استفاده می شود.
5 آیا «خُروجاً» در «خَرَجَ الطّالِبُ مِنَ الصَّفِّ خُروجاً سَریعاً» مفعول مطلق است؟
بله، مفعول مطلق نوعی است.
چرا؟ «خروجاً» مصدر منصوب از ریشه فعل جمله (خَرَجَ) است و بعد از آن صفت (سریعاً) آمده است.
نمونه سوالات امتحانی و کنکور
سوالات تستی:
1 عیّن المفعول المطلق التأکیدی:
الف یقرأ الطالبُ الدرسَ قراءةً جیدةً.
ب فهمتُ الدرسَ فهماً.
ج یسرعُ القطارُ إسراعَ السهمِ.
د نظرتُ إلی الصورةِ نظرةَ المتأمّلِ.
گزینه ب
مفعول مطلق تأکیدی، مصدری است که به تنهایی و بدون صفت یا مضاف الیه می آید.
الف: قراءةً (نوعی + صفت جیدةً).
ب: فهماً (تأکیدی).
ج: إسراعَ (نوعی + مضاف الیه السهمِ).
د: نظرةَ (نوعی + مضاف الیه المتأمّلِ).
2 ما هو نوع المفعول المطلق فی «فَاجْلِدُوهُمْ ثَمَانِینَ جَلْدَةً»؟ (راهنمایی: عدد نائب مفعول مطلق است)
الف تأکیدی
ب نوعی (بیان عدد)
ج نائب مفعول مطلق نوعی
د مفعول به
گزینه ج
در اصل "اجلدوهم جلداً ثمانین جلدةً" بوده است. گاهی کلماتی مانند عدد، «کلّ»، «بعض» یا صفتی که باید بعد از مفعول مطلق بیاید، جانشین آن می شوند و نقش «نائب مفعول مطلق» می گیرند. در اینجا «ثمانین» نائب مفعول مطلق است و چون تعداد را بیان می کند، نوعی محسوب می شود. «جلدةً» تمییز برای عدد است.
3 عیّن ما لیس فیه مفعول مطلق:
الف إنا فتحنا لک فتحاً مبیناً.
ب ینزلُ الملائکةُ تنزیلاً.
ج أطعنا اللهَ طاعةً خالصةً.
د رأیتُ کتابةً جمیلةً علی الجدارِ.
گزینه د
الف: فتحاً (مفعول مطلق نوعی فعل فتحنا).
ب: تنزیلاً (مفعول مطلق تأکیدی فعل ینزل - توجه: ریشه نزل است).
ج: طاعةً (مفعول مطلق نوعی فعل أطعنا).
د: «کتابةً» مصدر است اما هم ریشه با فعل جمله (رأیتُ) نیست، پس مفعول مطلق نیست (نقش آن مفعول به است).
4 ما هی الترجمة الصحیحة لـ «یُعَذِّبُهُ اللهُ العذابَ الأکبرَ»؟
الف خدا او را عذاب بزرگ می کند.
ب خدا او را عذاب بزرگ خواهد کرد.
ج خدا او را به بزرگ ترین عذاب، عذاب می کند.
د خدا قطعاً او را عذاب بزرگ می کند.
گزینه ج
«العذابَ» مفعول مطلق نوعی برای فعل «یُعَذِّبُ» است که به صورت معرفه آمده (نائب مفعول مطلق). «الأکبرَ» صفت برای آن است. ترجمه دقیق باید نوع عذاب را بیان کند.
5 عیّن المفعول المطلق النوعی الذی اُضیفَ إلی اسمٍ آخر:
الف و اللهُ أنبتَکم من الأرضِ نباتاً.
ب نَجِدُّ فی أعمالنا جِدّاً کبیراً.
ج یحومُ الطائرُ حولَ العشِ حومانَ الفراشةِ.
د تَفَجَّرَتِ العیونُ تفجُّراً.
گزینه ج
سوال به دنبال مفعول مطلق نوعی است که مضاف واقع شده باشد.
الف: نباتاً (تأکیدی).
ب: جِدّاً (نوعی + صفت کبیراً).
ج: حومانَ (نوعی + مضاف الیه الفراشةِ).
د: تفجُّراً (تأکیدی).
سوالات تشریحی:
6 در آیه «یا أیّها الذینَ آمنوا اذکروا اللهَ ذِکْراً کثیراً»، مفعول مطلق را مشخص کرده و نوع و اعراب آن را بیان کنید.
مفعول مطلق: ذِکْراً.
نوع: نوعی (چون صفت «کثیراً» بعد از آن آمده).
اعراب: منصوب به تنوین فتحه (ـًـ).
7 جمله «کودک خوابید» را با استفاده از مفعول مطلق تأکیدی به عربی بنویسید.
نامَ الطِّفْلُ نَوْماً.
8 عبارت «یُحْسِنُ الْمُؤمِنُ إلی الناسِ إحْسانَ الْکِرامِ» را ترجمه کنید و نوع مفعول مطلق را مشخص کنید.
ترجمه: مؤمن مانندِ بزرگواران به مردم نیکی می کند.
نوع مفعول مطلق (إحسانَ): نوعی (همراه با مضاف الیه الکرامِ).
9 آیا کلمه «شُکْراً» در عبارت «شُکْراً لَکَ» مفعول مطلق است؟ توضیح دهید.
بله، مفعول مطلق تأکیدی است که فعل آن حذف شده است. در اصل «أَشْکُرُکَ شُکْراً» بوده که فعل أَشْکُرُ و مفعول آن (کَ) حذف شده و فقط مفعول مطلق باقی مانده است. این کاربرد در مکالمات رایج است.
10 تفاوت اصلی مفعول مطلق و مفعول به چیست؟
* مفعول به: اسمی است که کارِ فعل مستقیماً روی آن انجام می شود و معمولاً در جواب «چه چیزی را؟» یا «چه کسی را؟» می آید. لزوماً مصدر یا هم ریشه با فعل نیست.
* مفعول مطلق: مصدری منصوب و هم ریشه با فعل است که برای تأکید یا بیان نوع فعل می آید و نقش قیدی دارد.
حرف آخر:
مفعول مطلق، با اینکه نام «مفعول» را یدک می کشد، نقشی قیدی دارد و به فعل جمله مربوط می شود. تشخیص آن با توجه به هم ریشه بودن با فعل و منصوب بودنش ممکن است. تمایز بین نوع تأکیدی و نوعی (با صفت یا مضاف الیه) برای ترجمهٔ دقیق آن ضروری است. با تمرین و دقت، می توانید به راحتی این نقش مهم را در جملات عربی شناسایی و ترجمه کنید.