در این بخش می خواهیم با یک نقش مهم و پرکاربرد در زبان عربی آشنا شویم که در فارسی نیز با آن بسیار سرو کار داریم و در صحبت های روزمره مان بی آن که خود متوجّه باشیم از آن استفاده می کنیم!
(خُب، حالا این نقشی که میگید چی هست؟!!!)
حال (قيد حالت)
قبل از این که وارد بحث شویم، به جملات زیر دقّت کنید و آنها را با هم مقایسه کنید:
1) رَأَيْتُ طالِباً مَسروراً. (دانش آموزِ خوشحالی را دیدم.)
2) رَأَيْتُ الطّالِبَ الْمَسرورَ. (دانش آموزِ خوشحال را دیدم.)
3) رَأَيْتُ الطّاِلبَ مَسروراً. (دانش آموز را خوشحال دیدم.)
(اگه کمی دقّت کنین متوجّه می شین که تو جمله اول «مَسروراً»، صفتِ «طالباً» است؛ یعنی «طالباً» موصوفش هست و همون طور که می دونین، تو ترکیب های وصفی،«موصوف و صفت» یا هر دو معرفه هستن یا نکره! تو این جمله هم هر دو نکره هستن! تو جملۀ دوم نیز «المَسرورَ» صفتِ «الطّالبَ» هست، و چون موصوف (الطّالبَ) معرفه به کار رفته، صفتشم به تبعیت از اون به صورت معرفه به کار رفته! امّا تو جملۀ سوم یه اتفاق مهمی رخ داده و اونم اینه که با توجه به معنای جمله، می تونیم بفهمیم که «مَسروراً» دیگه صفت نیست و حالتِ دانش آموز رو هنگام وقوع فعل (دیدن) نشون میده! تازه از نظر ظاهری هم برخلاف دو جملۀ اول و دوم که از نظر «معرفه و نکره» با هم مطابقت داشتن، تو این جمله کاملاً برعکس هم هستن؛ یعنى «مَسروراً» نکره به کار رفته و «الطّالبَ » معرفه!)
تعریف حال
به «اسم نکره» یا «جمله ای» که حالتِ یکی از نقش های جمله مثلِ «فاعل، نایب فاعل، مفعول و ...» را هنگام وقوع فعل نشان می دهد، «حال» می گوییم که در زبان فارسی معادل «قيد حالت» است!
مثال) ذَهَبْتُ إلَى الْمَدرَسَةِ ماشياً. پیاده به مدرسه رفتم.
حال قيد حالت
در مثال فوق، «ماشياً» حالت فاعلِ جمله (ضمیر بارز «تُ») را در هنگام رفتن به مدرسه نشان می دهد.
بیشتر بدانیم:
همان طور که هر صفتی، موصوفی دارد که آن را وصف می کند، هر حالی (قید حالتی) نیز مرجعی دارد که حالت آن را «هنگام وقوعِ فعل» نشان می دهد. به این «مرجعِ حال» در زبان عربی «صاحبِ حال» گفته می شود که برخلاف حال همواره اسمی «معرفه » (دارای «اَل» یا «عَلَم» یا ...) است!
مثال)
اِشْتَغَلَ محمّدٌ في الْمَعْمَلِ مُجِدّاً. محمد، تلاشگرانه (کوشا) در کارگاه کار می کند؛ پس:
صاحب حال (اسم عَلَم) حال (قيد حالت) قيد حالت
(می خوام بگم که موصوف و صفت) دو حالت دارن: یا هر دوشون «معرفه» هستن یا هر دوشون «نکره»! ولی در جملاتی که توشون حال به كار رفته همیشه یه حالت وجود داره:
حال «نکره» است و صاحب حال «معرفه»!
نکتۀ بعدی که می خوام بگم اینه که: اگه این اختلافِ «معرفه و نکره» بودن میونِ «حال» و «صاحبِ حال» وجود نداشت، در حالت های نصبی اونا با ترکیب وصفی هیچ فرقی نداشتن؛ یعنی دیگه حال نبودن و همون ترکیب وصفیِ خودمون بودن !!! )
به جمله های تطبیقی زیر توجه کنید:
1) شَرِبتُ الْماءَ الْباردَ : آبِ سرد را نوشیدم.
مفعول و منصوب صفت و منصوب
(موصوف) [مفعول به تبعیت از موصوف]
2) شَرِبتُ الْماءَ الْبارداً : آب را «سرد» را نوشیدم.
مفعول و منصوب حال و منصوب
(صاحبِ حال)
3) جاءَتِ الطّالِبَةُ الضّاحِکَةُ : دانش آموزِ خندان آمد.
فاعل و مرفوع صفت و مرفوع
(موصوف) [به تبعیت از موصوف]
4) جاءَتِ الطّالِبَةُ الضّاحِکَةً : دانش آموز، «خندان» آمد.
فاعل و مرفوع حال و منصوب
(صاحبِ حال)
(اگه تو جملۀ (۲)، با اضافه کردن «ال» به «بارداً» اونو از «نکره» به «معرفه» تبدیل کنیم، چی میشه؟ آیا همون جملۀ (1) به دست نمیاد؟! به همین خاطره که باید «حال» با مرجعش، يعني «صاحبِ حال» از نظر «معرفه» و «نکره» بودن تفاوت داشته باشه تا هیچ وقت اونا رو با «موصوف و صفت» اشتباه نگیریم!. أَفَهِمْتُم ما قُلتُ لَكُم أَم لا؟!) تا یادم نرفته به نکتۀ مهم دیگه رو هم بهتون بگم و اون اینه که اگه به ترجمه هر چهار جمله توجه کنین، متوجه می شین که در ترجمه ترکیب های وصفی (چه معرفه و چه نکره)، آخرِ ترجمۀ موصوف معمولاً یه «کسره» داریم که ممکنه تو ترجمه های معمولی اون کسره رو نذارن، ولی تو تلفّظش وجود دارد، امّا تو ترجمۀ صاحبِ حال به شرطی که فقط یک کلمه باشه (موصوف و مضاف نداشته باشه) چنین کسره ای معمولاً وجود نداره! (این نکتۀ ریز، خیلی جاها به دردتون میخوره !)
الف) حال از نوع اسم (حالِ مفرد)
اسمی که نقش حال را دارد باید همۀ ویژگی های سه گانۀ زیر را داشته باشد:
1) نکره باشد -> یعنی بدون «ال» باشد، البته گاهی تنوین (ــًـ) دارد و گاهی ندارد.
2) منصوب باشد -> یعنی انتهایش یکی از این علامت ها را داشته باشد: ــًـ / ينِ / ينَ / اتٍ
3) مشتق باشد -> یعنی جزء یکی از موارد زیر باشد:
اسم فاعل مجّرد -> بر وزنِ «فاعِل» یا «فاعي» مانند: جالِس، ناظِر، خائِف و ... راضي، ماشي، ناهي ...
اسم فاعل مزید -> (مُ- -ِ) مانند: مبْتَسِم، مُجِدّ، مُبَشِّر، مُتَأَخِّر
اسم مفعول مجرّد -> بر وزن «مَفعول» یا «مَفعيّ» مانند: مَسرور، مَظلوم و ... مَرضيّ، مَخفيّ
اسم مفعول مزید -> (مُ- -َ) مانند: مُرسَل، مُجَرَّب، مُستعمَل
صفت های ساده -> بر وزنِ «فَعیل» یا «فَعِل» مانند: نَشيط، ضَعیف و ... فَرِح، قَلِق و ...
دقّت کنید که در زبان عربی بسیاری از اوقات «قید حالت» در انتهای جمله می آید؛ مانند:
هاتانِ الْبِنتانِ قامَتا بِجَولَةٍ عِلْميَّةٍ في الْإنتِرنتِ مُبتَسِمَتَينِ. [جَولَة عِلْميَّة: گردش علمی]
حال (قيد حات)
این دو دختر، لبخندزنان اقدام به یک گردش علمی در اینترنت کردند.
بیشتر بدانیم:
1) حال از نظر «عدد» و «جنس» با مرجعِ خود (صاحبِ حال) مطابقت می کند.
مثال)
۲) رابطۀ «حال» با «صاحبِ حال» از یک جهت مانند رابطۀ «صفت» با «موصوف» است! بنابراین همان گونه که در ترکیب های وصفی، اگر «موصوف» جمع غیرِعاقل (جمع غیرِ انسان) باشد، صفتش معمولاً «مفرد مؤنث» به کار می رود؛ به همین نسبت، اگر صاحبِ حال» جمع غیر انسان باشد، حال به صورت «مفرد مؤنث» به کار می رود.
مثال)
3) ممکن است برای یک «صاحبِ حال» چند «حال» آورده شود (مثل به «موصوف» که می تونه چند وصفته داشته باشه!).
مثال)
4) «علامتِ نصب» در حال، معمولاً به یکی از سه حالت زیر است:
الف) اگر «حال» یک اسم مفرد باشد، با علامتِ (ــًـ) نشان داده می شود (چه مذکر و چه مؤنث)؛ مانند:
فَرِحاً ، فَرِحَةً / ضاحِکاً ، ضاحكةً و ..
مذکر مؤنث مذکر مؤنث
ب) اگر «حال» یک اسم مثنّی یا جمع مذكر سالم باشد، با علامت «یاء» (یــ) نشان داده می شود؛ مانند:
فَرِحَیْنِ ، فَرِحَتَيْنِ / فَرِحينَ ، مَسْرورینَ و ...
مثای مذكر مثای مؤنث جمع مذكر جمع مذكر
ج) اگر «حال» جمع مؤنث سالم باشد، با (ــٍـ)؛ یعنی (اتٍ) نشان داده می شود؛ مانند:
فَرِحاتٍ ، مَسْروراتٍ و ...
جمع مؤنث جمع مؤنث
صرفا جهت اطلاع: همان طور که شما هم متوجّه شدید، جملۀ دوم بند (ج) مربوط به جمع مؤنث است؛ فقط همین قدر بدانید که اسم های جمع مؤنث سالم هیچ وقت تو حالت نصبی (منصوب بودن) «اتَ» یا «اتاً» نمی گیرند و مثل حالت جرّی «اتِ» یا «اتٍ» می گیرند! البته اصلاً نگران نباشید؛ زیرا هیچ گاه از این نکته در امتحانات سؤال طرح نمی شود!
ویژگی های صاحبِ حال (مرجع حال)
1) «صاحبِ حال» مانند «موصوف» هیچ گاه «نقش» محسوب نمی شود، بنابراین اِعراب ثابت و مشخّصی ندارد و نقش و اِعراب آن فقط در جمله ای که در آن به کار رفته است، مشخص می شود، (برخلافِ «حال» که نقش ثابتی داره و همیشه «منصوبه»!)
2) از آن جایی که «صاحبِ حال» نقش نیست، بنابراین می تواند نقش هایی همچون «فاعل»، «نائب فاعل»، «مفعول» و ... را در جمله ایفا کند. (یعنى «صاحبِ حال» فقط یه اسمه، یه اصطلاحه نه چیزِ دیگه ای! به عبارت دیگه ما نمی تونیم تو یه جمله بگیم: این کلمه «صاحبِ حال» و منصوبه یا «صاحب حال و مرفوعه و یا ...)
تا اینجا با یک نوع از حال که اسم است - که به آن، «حال مفرد» گفته می شود - آشنا شدیم.
حالا در ادامه با نوع دوم حال از نواع جمله آشنا می شویم:
ب) جملۀ حالیّه
گاهی «حال» به صورت جمله (جملۀ اسمیه) همراه با حرف «واوِ حالیّه» (وَ: در حالی که) به کار می رود که در این حالت به دنبال آن یک «ضمیر» به عنوان مبتدای جملۀ اسمیه می آید و پس از آن ضمیر هم «اسم یا فعلی» به عنوان خبر جملۀ اسمیه می آید؛ یعنی:
جملۀ اصلی + وَ (واو حالیّه) + ضمير (منفصل رفعی) + اسم / فعل
مبتدا خبر (مرفوع)
الف) رَأَيْتُ الْمُعَلِّمَ وَ هُوَ يُدَرِّسُ الْفيزياءَ: معلّم را دیدم در حالی که فیزیک را تدریس می کرد.
فعل ماضی واو حالية مبتدا خبر (فعل مضارع) (ماضی استمراری)
جملۀ اصلی جملۀ اسميه -> حاليه
نکته: جملۀ حالیّه از نظر ترجمه همانند «جملۀ وصفيه» است؛ یعنی اگر فعل جملۀ اصلی «ماضي»، و فعل جملۀ حالیّه «مضارع» باشد، فعل مضارع به صورت «ماضی استمراری» ترجمه می شود؛ مانند مثال فوق!
ب) أُشاهِدُ محمَّداً وَ هُوَ واقِفٌ عَلىٰ قَدَمَيْهِ: محمد را می بینم در حالی که روی پاهایش ایستاده است.
واو حاليه مبتدا خبر
جملۀ اسميّه
ترجمه حال
در زبان فارسی برخی از علامت های «قید حالت» عبارت اند از: «ان»، «ا»، «انه» و نیز پیشوند «با» در ترجمۀ «حال مفرد» معمولاً از نشانه های یادشده استفاده می کنیم؛ مانند: «مسروراً: شادمانه، با شادی»، «ضاحِكاً: خندان»، «مُجِدّاً: تلاشگرانه» و ..
و در ترجمۀ «جملۀ حالیه» معمولا واو حالیه را به صورت «در حالی که» ترجمه می کنیم و گاهی ضمیری را که پس از این واو می آید، ترجمه نمی کنیم! (البته عدم ترجمۀ ضمير فقط به خاطر رَوون شدن ترجمه است نه چیز دیگه ای!)