درسنامه کامل علوم و فنون ادبی (2) فصل 1 تاریخ ادبیات فارسی در قرنهای هفتم، هشتم و نهم

سال گذشته با تاریخ ادبیات ایران در قرن های اولیه هجری تا قرن ششم آشنا شدیم و خواندیم که عوامل زیر در تغییر سبک خراسانی به عراقی نقش داشتند:

الف) روی کار آمدن حکومت های غزنوی و سلجوقی

ب) تغییر مرکز ادبی و سیاسی ازخراسان به عراق عجم

سبک های بینابین و آذربایجانی از سبک خراسانی فاصله گرفتند و کم کم سبک عراقی به وجود آمد.

1_مغولان در اوایل قرن هفتم به مرزهای ایران حمله کردن

2_نظام اقتصادی، کشاورزی و فرهنگی ایران در آن زمان مورد حمله مغولان قرار گرفت و ویران شد.

 براندازی خلافت عباسی

 3_خراسان که در آن زمان کانون فرهنگی ایران  بود توسط مغولان ویران شد و مدارس را نیز که مهد علم و فرهنگ بودند را تخریب کردند و از بین بردند.

4_بسیاری از ادیبان و دانشمندان از جمله نجم الدین کبری، فرید الدین عطار نیشابوری و کمال الدین اسماعیل مداح جمال الدین خوارزمشاه کشته شدند و دربار های ادب دوست نیز از بین رفتند.

(کمال الدین اسماعیل که خود در سال 635ه.ق. به دست مغولان در اصفهان  کشته شد درباره قتل عام سال 633ه.ق. مغولان در اصفهان می گوید:

کس نیس که تا بر وطن خود گرید                                            بر حال تباه مردم بد گرید

دی بر سرمرده ای دوصدشیون بود                                امروز یکی نیست که بر صد گرید

5_تباهی و خرابی فرهنگ و اخلاق

6_پناه بردن دوست داران فرهنگ و اخلاق به تصوف برای کسب آرامش(این افراد برای تسکین خود به ادبیاتی روی آوردند که بر عواطف انسانی، ترویج روحیه تسامح و تساهل،خدمت به خلق ،آزادگی واعتقاد بی ثباتی دنیا تکیه داشت.)

7_در اواخر دوره مغول دستگاه آخرین خلیفه عباسی المستعصم بالله برچیده شد.

1_سبک عراقی از اوایل قرن دهم به مدت 300 سال سبک غالب این دوران بود.

2_زبان رسمی عربی از رواج افتاد و توجه به زبان فارسی رونق بیشتری گرفت.

3_سستی و نابسامانی زبان و ادب فارسی

4 _زبان فارسی در ناحیع عراق عجم گسترش یافت و آثار ارزشمندی در حوزه های ری، فارس، همدان و ... بوجود آمد

5_ به وجود آمدن زمینه تغییر سبک خراسانی به عراقی

با حملات مغولان و تیموریان و ویران گیری این دو حکومت نه تنها بنا ها و آبادانی ها بلکه بنیان فرهنگ و اخلاق نیز تباه و ویران شد و دوستداران فرهنگ و اخلاق که سرخورده و مأیوس شده بودند، اغلب منزوی شدند وبه تصوف پناه برند تا به آرامش برسند و برای تسکین خود به ادبیاتی روی آوردند که بر عواطف انسانی ، ترویج روحیه تسامح(مدارا) و تساهل(آسان گرفتن بر یکدیگر)،خدمت به خلق،آزادگی و اعتقاد به بی ثباتی دنیا تکیه داشت.

دلیل نام گذاری سبک عراقی: بعد از مغول کانون های فرهنگی  از خراسان که کانون فرهنگی ایرامن آن زمان بود به عراق عجم(اصفهان،همدان ،ری، اراک،کرمانشاه ، قزوین، کاشان و ....انتقال یافت. شاعران .و نویسندگان بزرگ این دوره غالبا از اهالی شهرهای عراق عجم بودند.

الف) کم رنگ شدن قصیده و گسترش غزل که زبان دل و عشق بود.

ب) رواج نسبی مثنوی برای بیان اخلاق،عرفان و عاطفه مثل مثنوی مولوی  که حماسه ای عرفانی است.

ج )بی توجهی شاعران به حاکمان

د)شعر این عصر نرم،دلنشین  برخوردار از معانی عمیق ، انسانی و آسمانی شد

وضعیت زبان و ادب فارسی  در این دوره تغییرات زیر شد: زبان وادب فارسی دچار سستی و نابسامانی شد وبسیاری از داشنشمندان و ادیبان کشته یا متواری شدند.

 از دربار های ادب دوست و خاندان های  ادب پرور نیز خبری نبود.

اما در کنار این عوامل مخرب و منفی در این دوره عوامل مثبتی نیز وجود داشت  از جمله این که:

با انتقال قدرت از خراسان به مرکز ایران ، زبان و ادبیات فارسی در ناحیه عراق عجم  گسترش یافت و در حوزه های ری،فارس، همدان و اطراف آن ها آثار ارزشمندی پدید آمد و زمینه هایی برای تغییر سبک از خراسانی به عراقی ایجاد شد.

سعدی

شهرت و ویژ گی های شاعر :شاعر بزرگ که فرمانروای ملک سخن است درطول 35 سال سیرو سفر در جهان تجربه اندوخت. در سرودن غزلیات عاشقانه سرآمد شاعران بود.

آثار نوع نثر قالب وموضوع های کتاب  :کتاب گلستان را به نثر مسج .بوستان را درقالب مثنوی خلق کرد. آموزش حکمت عملی  بهصورت روان و رسا در قالب شعر، داستان وحکایت

جلال الدین بلخی

شهرت و ویژ گی های شاعر :خداوندگار عشق و عرفان و از شاغران شاخص این قرن است که آثرا خودرا در دو محور تفکر و احساس خلق می کند.

آثار نوع نثر قالب وموضوع های کتاب: مثنوی معنوی و دیوان شمس . در این دو بسیاری  از معارف بشری و مسائل عرفانی را بیان کرده است.

فخر الدین عراقی

شهرت و ویژ گی های شاعر : وی غزل های غرفانی زیبایی را سرودند.مثنوی عشاق نام

آثار نوع نثر قالب وموضوع های کتاب  :1_کتاب لمعات او در این کتاب سلوک عارفانه را در قالب نظم و نثر بیان کردند2_مثنوی عشاق نامه در این کتاب درهر فضلی به یکی از مبتاحث عرفانی پرداخته  و سخن خودرا با تمثیل و حکایت به پایان  رسانده است.

فخرالدین رازی معروف به نجم دایه

شهرت و ویژ گی های شاعر :ایشان از عارفان و نویسندگان  و منشیان توانای عصر خود بود

آثار نوع نثر قالب وموضوع های کتاب  : مرصادالعباد من المبدا الی المعاد.نثر این کتاب شیوا،دل انگیز و آراسته است. موضوع آن بیان سلوک دین و تربیت انسانی است

عطا ملک جوینی

شهرت و ویژگی های شاعر: وی در دامان خاندانی با نفوذ در حکومت مغولان تربیت یافت . از جوانی به کارهای دیوانی پرداخت و از نثر نویسان این دوره است. درباره مغولان اطلاعات زیادی را جمع آوری کرد و همین امر موجب شد که کتاب را تألیف کند.

آثار نوع نثر قالب وموضوع های کتاب: تاریخ جهانگشا نثری مصنوع است.محتوا کتاب جهانگشا: شرح ظهور چنگیز خان مغول و بیان احوال  فتوحات او ،تاریخ خوارزمشاهیان ففتح قلعه های اسماعیلیه و حکومت جانشینان حسن صباح

خواجه رشید الدین فضل الله همدانی

شهرت و ویژگی های شاعر: ایشان از چهره های علمی و سیاسی  در عصر ایلخانان هستند. وزیر مقتدر غازان خان و اولجایتو بود.اقدام مهم فرهنگی او تأسیس عمارت ربع رشیدی است که در تبریز است. و در حکم دانشگاه آن زمان بوده است.

آثار نوع نثر قالب وموضوع های کتاب: مهم ترین کتاب او جوامع التواریخ است که به نثری عالمانه و پخته نوشته شده است.

شمس قیس رازی

شهرت و ویژگی های شاعر:از نویسندگان زبر دست این دوره است و اثر معروفش المعجم فی معاییر الشعار العجم است که تین کتاب نخستین  و مهم ترین اثر در علم عروض ،قافیه بدیع و نقد شعر است .

آثار نوع نثر قالب وموضوع های کتاب:اثر معروفش المعجم فی معاییر الشعار العجم است نثری ساده و عالمانه دارد. علم عروض ،قافیه بدیع و نقد شعر

1_تیموریان تقریبا از نیمه دوم قرن هشتم تا اوایل قرن دهم در ایران حکومت کردند.

2_در این دوره به دلیل بی اعتقادی برخی از ایلخانان مغول  بی تعصبی برخی دیگر نسبت به مذاهب رایج فرصتی پدید آمد تا صاحبان مذاهب مختلف عقاید خودرا ابراز کنند.

3_بازماندگان تیمور مثل بازماندگان چنگیز، کم و بیش ازفرهنگ ایرانی تاثیر پذیرفتند .

4_زبان و فرهنگ فارس از شبه قاره هند تاآسیا صغیر را در بر گرفت  ضمن اینکه مناطقی از ایران بویژه  شیراز مرکز ادبی این عصر به شمار می رفت.

5_ قصیده سرایی به دلیل از بین رفتن دربار های ادب دوست  ایرانی تبار از رونق افتاد و زبان شعر به جز در سروده شاعران شاخصی مثل خواجو و حافظ به سسستی گرایید.

خواجوی کرمانی

یکی از غزل پردازان برجسته این دوره که غزل های او بر حافظ نیز تاثیر گذار بوده است .

شعرش در مجموع کمال یافته و پخته است.

چند مثنوی به پیروی از پنج گنج نظامی سروده است.

ابن یمین

مردی دهقان پیشه و شاعر عصر سربداران و در سرودن قطعات اخلاقی برپایه طعن و طنز شهرت دارد.ایشان در شعر خود قناعت پیشگی و بی اعتباری دنیارا مورد تاکید قرارمی دهد.

حافظ

سرآمد شاعران این عصر است و شعرش به قول خودش همه بیت الغزل معرفت است و فرهنگ گذشته شاعران باهمه کمال ایرانی_ اسلامی در غزل او مشهود است.او با تلفیق عشق و عرفان غزل فارسی را به کمال رسانید.لحن سخن او گزنده طنز آمیز و سرشار از خیرخواهی و اصلاح طلبی است.

سلمان ساوجی

او مثنوی جمشید و خورشید را به شیوه داستان های نظامی سرود.در غزل توجه خاصی به سعدی و مولوی داشت و قصایدی به سبک عراقی نیز سروده است.

عبید زاکانی

شاعری که ناملایمت و اوضاع آشفته روزگار خود را بر نمی تافت و تزویر و ریاکاری حاکمان رادر آثارش به تصویر می کشید.آثار منظوم :او ناهنجاری های اجتماعی را در مجموعه موش و گربه به شیوه طنز و تمثیل بیان کرده است.آثارمنثور:رساله دلگشا،اخلاق الاشراف و صد پند

حمدالله مستوفی

مورخ مشهور و نویسنده کتاب تاریخ گزیده است.موضوع کتاب تاریخ گزیده:تاریخ پیامبران ،خلفای چهارگانه،خلفای بنی عباس و تاریخ ایران را تا سال 730ه.ق. در بر می گیرد.

1_بعد از حکله مغولان ، کشورمان مورد حمله تیمور گورکانی قرار گرفت و آنچه پس از حمله مغول سالم یا نیمه سالم مانده بود مثل فارس  یا در زمان ایلخانان(جانشینان چنگیز خان)مختصر تجدید حیاتی یافته بود ،همه از بین رفتند .

2_ تیموریان از نیمه دوم قرن هشتم  تا اوایل قرن دهم در کشورمان حاکم بودند.

3_ بازماندگان نیمور پس از مدتی در ایران  متمدن شدند.

1_علاوه بر گسترش هنرهایی چون مینیاتور ، معماری و تذهیب ، تاریخ نویسی نیز ادامه یافت .

2_ ادبیات رونق تازه گرفت و افرادی مثل جامی و دولتشاه کتا بهای ارزشمندی نوشتند ؛البته این رونق بنیادی نبود کتاب های این دوره اغلب سطحی  و ادبیات نیز تقلیدی و فاقد نوآوری بود .

3_بعد از مرگ تیمور ، شاهرخ هرات را مرکز فرمانروایی خود قرار داد وبه هنر و فرهنگ اسلامی علاقه مند شد از هنرمندان خوشنویس ،نقاش و شاعر حمایت کرد.

4_بایسنقر میرزا پسر شاهرخ هنرمند و هنردوست بود ودر زمان او هنرمندان ، قرآن کریم و شاهنامه فردوسی را به خط خوش نوشتند و با تصاویری زیبا آراستند آثاری ماندگاری از هنر اسلامی عرضه کردند.

جامی

معروفترین شاعران این قرن است.کتاب بهارستان را به تقلید از گلستان سعدی نوشت.کتاب نفحات از الانس به شیوه تذکره اولیای عطار در بین حقایق عرفانی و ذکر احوال عارفان نوشت.سرودن مثنوی هایی از جمله تحفه الاحرار به پیروی از نظامی

شاه نعمت الله ولی

شاعر عارف و سرسلسله صوفیان نعمت اللهی و دیوان شعرش مضامین عرفانی دارد.

دولت شاه سمرقندی

کتاب تذکره دولت شاه را به تشویق امیرعلی شیرنوایی نوشته است که موضوع آن شرح احوال بیش از صد تن از شاعران ایرانی از آغاز تا زمان مولف است.