درسنامه کامل علوم و فنون ادبی (2) فصل 10 سبک شناسی قرن های دهم و یازدهم (سبک هندی)

 سبک هندی از اوایل قرن یازدهم تا اواسط قرن دوازدهم به مدت ۱۵۰ سال در تاریخ ادبیّات فارسی رواج داشت

حکومت صفوی با آموزه های سنتی عرفانی در تضاد بود، در نتیجه شاعران به این موضوعات روی آوردند.

اندرز، مضمون افرینی ،باریک اندیشی، تبدیل موضوعات کهنه به مضامین تازه، بازسازی اندرز و تمثیل های کهن به شیوۀ او به شعر مدحی و درباری و عاشقانه بهایی نمی داد.

شعر از حوزۀ تصرف شاعران باسواد و آگاه به فن ادب خارج شد و در دسترس عامه و پیشه وران و بازاریان قرار گرفت.

سود:

شعر میان عامه مردم آمد و با مضمون ها و قلمروهای تازه ای روبه رو شد.

زیـان:

افراد کم اطلاع و عامی به شعر روی آوردند و آن را از استواری و سلامت پیشین خود دور ساختند.

قلمرو زبانی :

الف)روی آوردن طبقات مختلف مردم که عمدتا آموخته های ادبی نداشتند به عالم ادبیات باعث شده بود زبان کوچه و بازار به شعر راه یابد.

ب)دایره واژگان شعر گسترش یافت

 بسیاری از لغات ادبی قدیم از شعر حذف شده به طوری که زبان شعردر سبک هندی ،زبان جدید فارسی شد.

در این عصر از مختصات زبان قدیم  مخصوصا سبک خراسانی خبری نیست .

حمالت پی در پی بیگانگان (مغولان ، تیموریان و ازبکان)به ایران به ویژه نواحی شرق که باعث نابودی کتابخانه و از بین رفتن آثار کهن شد و فضال دیگر با کتب قدیم و با زبان قدیم مانوس نبودند.

تغییر جغرافیایی حوزه های شعر در نقاط مختلف ایران و تاثیر پذیرفتن از زبان نواحی گوناگون شاعرانی از قبیل صائب که در اشعار قدما تتبّع بسیار داشتند، از به کار بردن زبان قدیم پرهیز می کردند.

 زیرا : شعر از مدرسه به بازار آمده بود و زبان رایج، همان زبان رایج مردم عصر بود، از این رو: به کار نگرفتن زبان شعری قدما را نباید دلیل بی فضلی برخی از شاعران بزرگ سبک هندی محسوب کرد.

 در این سبک لغاتی چون «نزاکت، قالی، شیشه ، پُل، بخیه، سفال و... »که تا این زمان کمتردر شعر راه داشت، رواج یافته بود.

قلمرو زبانی :

پ)ورود لغات مربوط به مذاهب و آداب و رسوم  هندوان در حوزه شعر و ادب

ت) در این دوره با از بین رفتن سلطه حومت بغداد در ایران کاربرد لغات عربی کم شد.

 حملات تیموریان و ازبکان  موجب رواج لغات ترکی و ضعف زبان فارسی شد.

سلاطین صفوی در دربار به ترکی سخن می گفتند .

ث)زبان سبک هندی راباید زبانی واقع گرا دانست زیرا زبان حقیق مردم آن دوره بوده است.

ح)بی توجهی به زبان

ج)بی دقتی در کاربرد جمله ها و ترکیب ها

چ)ورود واژه های عامیانه

قلمرو ادبی:

الف)به دلیل کم توجّهی شاعران کوچه و بازار به آرایه های ادبی،ازبدیع وبیان جز به صورت طبیعی و تصادفی کمتر استفاده می شد.

در شعر برخی از شاعران شاخص، آرایه های ادبی رواج دارد که آرایه های پرکاربرد آن عبارتند از :

 تشبیه

تلمیح (که در مضمون سازی نقش فعالی دارد، البته در تلمیحات رایج نه تلمیحات غریب و نادر)

حسن تحلیل

حس آمیزی

تمثیل

 اسلوب معاد

ب)( قالب مسلّط در این دوره به ظاهر غزل است .)

 تعداد ابیات غزل محدودیت ندارد، حتی به 4۰ بیت هم می رسد و تکرار قافیه در آن امری طبیعی است.

دلیل طولانی بودن ابیات غزل و تکرار قافیه :

آن است که در حقیقت شاعر سبک هندی تک بیت گو است، یعنی قالب حقیقی شعرش مفردات است. منتها شاعر، این ابیات مستقل را به وسیله قافیه و ردیف به هم گره می زند. شاعر تک بیتی می سازد و آن را در غزلی که مناسب آن بیت باشد، قرار می دهد؛ از این رو کم وزیاد شدن ابیات غزل، آسیبی به شعر نمی زند.

قلمرو ادبی:

پ)استفاده از ردیف های طولاننی و خوش آهنگ مانند خواهم شدن، می شود پیدا، می برد مرا ، دیگر است و..)

قلمرو فکری:

الف)شعرهندی،شعری معناگراست نه صورت گرا.

شاعران این دوره به معنی توجه داشتند تا به زبان

معروف است که هیچ معنا و مفهومی در جهان نیست که در شعر صائب نیامده باشد.

صائب از گل قالی ، تند باد و تبخال هم مضمون ساخته است .

شاعران این دوره برای مضمون سازی از هر چیز در عالم طبیعت یا در ذهن استفاده می کردند .

 همه این مضمون ها در سطح هستند و در بین آنها آثار معنایی بزرگی نظیر «شاهنامۀ فردوسی ، مثنوی مولوی یا آثار عطار و سنایی»پدید نیامداند.

قلمرو فکری :

ب)شعر در سبک هندی بیشتر به تک بیت خلاصه میشود.

طول و عرض معنا از یک بیت بیش تر نمیرود و حداکثر تحسین و اعجابی را درحدآن بیت بر می انگیزد.

پ)کار شاعران سبک هندی ترجمه مطالب فلسفی عرفانی و غنایی گذشتگان به سبک هندی است که گاهی با وجود داشتن ابهام ، آن را قابل درک تر و خلاصه تر بیان می کند.

تلاش شاعران سبک هندی مضمون یابی به ارائه خیال خواص و معنی برجسته است،یعنی فکر یجزئی اما تازه و نگفته با بیانی اعجاب انگیز.

نثر کتاب های این دوره سه نوع است

ساده

 مصنوعی

 بینابینی

قصود از نثر ساده در این دوره، نثر مرسلی نظیر تاریخ بلعمی نیست. در نثر ساده این دوره، لغات و ترکیبات عربی و اشاره و به آیات و احادیث و درهم آمیختگی شعر و نثر کم نیست.

کتاب های معروفی که به نثر ساده نوشته شده اند (در خارج از ایران):

کتب دارا شکوه در هند

شرفنامه بدلیسی در عثمانی

بدایع الوقایع در ماوراء النهر

کتاب های معروفی که به نثر ساده نوشته شده اند: در زمینه تاریخ در داخل از ایران

عالم آرای صفوی از اسکندر بیک منشی تذکره شاه طهماسب از شاه طهماسب صفوی

کتاب های معروفی که به نثر ساده نوشته شده اند (در داخل ایران در زمینه عرفان)

عین الحیات از علی بن حسین واعظ کاشفی

کتاب های معروفی که به نثر ساده نوشته شده اند : در زمینه زندگی نامه در داخل از ایران

در زمینه هفت اقلیم از امین احمدی رازی مجالس المومنین از قاضی نورالله شوشتری

کتاب های معروفی که به نثر ساده نوشته شده اند (در داخل ایران در زمینه فقه)

جامع عبّاسی از شیخ بهایی شیخ بهایی شیخ بهایی

در این دوره از نثر مصنوع در فرمان ها، منشآت و دیباچه کتاب ها استفاده می شد.

 آثاری که دیباچه آن به نثر مصنوع است:

 شرفنامه بدلیسی  _  عیار دانش

 معروف ترین کتبی که تماماً به نثر مصنوع نوشته اند:

 عبّاس نامه از وحید قزوینی   _  محبوب القلوب از میرزا برخوردار فراهی

نثر مصنوع سبک هندی، حالوت (شیرینی)و فخامت (استواری)نثر فنی قرن های ششم و هفتم را ندارد و هرچه هست ، تکلف و بی ذوقی و غلط پردازی است.

«بینابین» نثری است که نه چندان ساده و نه چندان دشوار است. قصد نویسنده از نثر بینابین، در اصل آسان نویسی بوده است ؛ هرچند امروزه چندان روان وآسان به نظر نمی رسد .

 معروفترین کتب به نثر بینابین:

 حبیب السّیر از خواندمیر  _   احسن التواریخ از حسن بیگ روملو

قلمرو زبانی:

1_در آمیختگی نظم و نثر

2_کاربرد وجه وصفی

3_جمع بستن با «ات«     در کلمات عربی : محاربات در کلمات فارسی : گیلانات در ترکی و مغولی : ییلاقات

4_مطابقت صفت و موصوف و تقلید ازعربی

5_ آوردن تتابع اضافات در مقام تعارف و تمجید از بزرگان یا به سبب قرینه پردازی و موازنه

آوردن جمالت طوالنی

7 -کاربرد افعال با پیشوند های متعدّد

8_فراوانی لغات ترکی و مغولی

قلمرو ادبی :

نثر این دوره از دیدگاه ادبی ارزش والایی ندارد، زیرا به زبان عامیانه نزدیک است.

 نویسندگان این دوره هرگاه بخواهند متن ادبی بنویسند، تصنّعی و باتکلّف می نویسند.

 انحطاط ادبی در این زمان از دوره تیموری هم بیشتراست.

 استفاده از آیات، احادیث و عبارات عربی رواج بیشتری یافت و در آرایه تلمیح نمودار شد.

 ضرب المثل های شیرین فارسی به عبارات عربی مکّرر و بی روح بدل گردید.

 ویژگی های نثر سبک هندی در سه قلمرو قلمرو ادبی استفاده از شعرهای ضعیف در متن کتاب های منثور-که غالباً سروده خود مؤلفان است- رواج یافت

. بی دقّتی در ذکر تاریخ و حوادث تاریخی و رواج مدح و چاپلوسی، نثر این دوره را از رونق انداخت.

 آمیخته شدن زبان فارسی با دیگر زبان ها )مغولی،ترکی ، عربی و ...( باعث شد در این دوره کتاب هایی با عنوان «فرهنگ لغت»نوشته شود.

قلمرو فکری:

 عوامل زیر سبب شد تا در عصر اعتالی (اوج)صفوی، یعنی زمان شاه عبّاس اوّل ، ایران از نویسنده قوی بی بهره باشد .

 فساد و تیره بختی چند قرن گذشته

 کشتار مردم

 فرار دسته جمعی افراد با ذوق و آزاده از ترس استبداد، به خارج از ایران.

 کشته شدن یا مُردن افراد با استعداد و دانشمند از گرسنگی و فقر.

نمونه ای از نظم و نثر این دوره :

روزگاری شد ز چشم اعتبار افتاده ام

چون نگاه آشنا از چشم یار افتاده ام

دست رغبت کس نمی سازد به سوی من دراز

چون گل پژمرده بر روی مزار افتاده ام

اختیارم نیست چون گرداب در سرگشتگی

نبض موجم در تپیدن بی قرار افتاده ام

عقده ای هرگز نکردم باز از کار کسی

درچمن بیکار چون دست چنار افتاده ام

همچو گوهر دلم از سنگ گردد دور نیست

دور از مژگان ابر نوبهار افتاده ام 

صائب(سبک هندی)

ویژگی زبانی:

ساده و قابل فهم بودن زبان

بیان گسترش دایره واژگانی شعرِ شاعر با به کار بردن لغاتی نظیر «نبض، تپیدن، عقده، مزار، پژمرده و چنار«

 کاربرد زبان رایج مردم عصر: «از چشم افتاده ام ، عقده باز نکردم، دست راست نمی سازد، اختیارم نیست، روی مزار «

 کاربرد واژه هایی که کمتردر شعر قُدما به به کار رفته است «مزار و چنار«

ویژگی ادبی:

 قالب :غزل

نوع ردیف: فعلی (افتاده ام (

 استعاره ها: چشم اعتبار ، دست رغبت، اختیار گرداب، نبض موج، دست چنار، مژگان ابر نوبهار

 تشبیه ها: چون نگاه آشنا ، چون گل پژمرده افتاده ام، چون گرداب ... ، همچون گوهر....

ویژگی فکری:

قابلیت به شمار آوردن تک بیت به عنوان مفردات : (بیت2(

 بهره گیری از تصاویر واقعی دنیا برای قابل فهم ساختن سخن: گل پژمرده بر روی مزار، دست بیکار چنار ، از سنگ بودن گوهر

ناامیدی و سرخوردگی شاعر(۱ )

بی ثمر بودن زندگی/ مضمون سازی(2(

 معنی گرا بودن شاعر (3(

 کامل بودن معنای تک بیت ها/ بی ثمر بودن ، مشکل گشا نبودن در کار دیگران(4(

 یافتن فکری جزئی امّا تازه با بیانی اعجاب انگیز (۵)

ای گل که موج خنده ات از سر گذشته است

آماده باش گریه تلخ گلاب را

  صائب(سبک هندی)

ویژگی زبانی :

کاربرد زبان رایج مردم عصر : از سر گذشته است .

ویژگی ادبی:

 به حساب آوردن تک بیت به عنوان مفردات

 ای گل، گریه گلاب: تشخیص ، استعاره

 خنده گل : استعاره از باز شدن گلبرگ های گل

گریه تلخ: حس آمیزی

گل و گلاب : اشتقاق و تناسب

 حسن تعلیل: شاعر می گوید گل باید برای گریه تلخ گالب گرفتن آماده شود، زیرا بی خبری از ناپایداری خود و جهان، مستانه در حال خندیدن است.

ویژگی فکری:

 ناپایداری لذّات و خوشی های دنیایی

توأم بودن آسایش و رنج در جهان

به یک کرشمه که در کار آسمان کردی

می برد از شوق چشم کوکب ها

صائب(سبک هندی)

ویژگی زبانی:

کاربرد لغات عربی :«شوق» کوکب

بهره گیری از زبان رایج مردم : در کار کسی کرشمه کردن

ویژگی ادبی:

حسن تعلیل :شاعر علت چشمک زدن ستاره را نتیجه کرشمه معشوق در آسمان می داند

چشم کواکب ، کارآسمان: تشخیص، استعاره

چشم: مجاز از پلک

واج آرایی : تکرار صامت ک

پریدن چشم کوکب ها: کنایه از درخشندگی ستارگان

کرشمه در کار کسی کردن: کنایه از توجه و عنایت اندک

آسمان و کوکب : تناسب

پریدن پلک چشم:کنایه از آمدن مهمان ، تلمیح دارد به باور عامیانه گذشتگان که مهمان و عزیزی از راه می رسد.

ویژگی فکری:

کرشمه معشوق و شورانگیز به عشق

ز منجنیــق فلــک ســنگ فتنـــــه می بــارد

مــن ابلهانــــه گریــزم در آبگینـــه حصـــار

 عرفی شیرازی(سبک هندی(

ویژگی زبانی:

  کار برد «ز »جای «از «

به کار بردن فعل مضارع اخباری بدون نشانه «می»گریزم

استعمال اسم به جای صفت «آبگینه حصار»به جای »آبگینه ای حصار» (حصار شیشه ای(

ویژگی ادبی:

 ویژگی ادبی تشبیه ها : منجیل فلک، سنگ فتنه

 باریدن فتنه: استعارۀ مکنیّه، کنایه از نابسامانی اوضاع زمانه

 آبگینه حصار : استعاره از جای ناامن یا پناهگاه سست و پرخطر

 سنگ ==  آبگینه (شیشه): تضاد

 سنگ و منجنیق : تناسب

ویژگی فکری:

 ویژگی فکری گله و شکایت از ظلم زمانه

 تصویر آفرینی و مضمون سازی شاعر

 از طبقه علیه شعرا که ناظمان منظم سخن پیرایی و پیرانه بندان سلسله معنی آرایی اند در آن هنگام در اردوی معلا ممالک محروسه, شاعران سخنور و سخنوران بلاغت گستر بی شمار بودند در اوایل حال حضرت خاقانی جنتت مکانی توجه تمام به حال این طبقه بود .                                                  اسکندر بیک ترکمان(سبک هندی )

ویژگی زبانی:

اطناب در سخن

مترادف نامأنوس و الفاظ خشک : ناظمان و پیرایه بندان

 آوردن تتابع اضافات در مقام تعریف و تمجید : ناظمان مناظم سخن پیرایی ، پیرایه بندان سلسله معنی آرایی، اوایل حال حضرت خاقانی

مطابقت موصوف و صفت به شیوۀ زبان عربی : طبقه علّیه ، ممالک محروسه

کثرت واژگان عربی : «طبقه ، علیه، شعرا ، ناظم و...« کاربرد واژگان غیر ساده : »

سخن پیرایی ، پیرایه بندان ، معنی آرایی، بالغت گستر، جنّت مکانی«

ویژگی ادبی:

 موازنه : ناظمان مناظم سخن پیرایی و پیرایه بندان سلسله معنی آرایی

 واج آرایی: تکرار صامت «ن»و مصوّت بلند «ا »در «ناظمان مناظم - معنی آرایی«

 اشتقاق : ناظم و مناظم

 تناسب : ناظمان، ناظم، سخن پیرایی، معنی آرایی، شاعران و...

ویژگی فکری:

توجّه خاص پادشاه صفوی در آغاز سلطنت به طبقه شاعران

ای دوست شکر خوش تر ؟ یاآن که شکرسازد؟

ای دوست قمرخوش تر؟ یا آن که قمر سازد؟

مولوی(سبک عراقی)  

ویژگی زبانی:                                                                                                                

 تکرار : واژه های «دوست، ای، خوش تر، یا آن که ، سازد «

 جناس ناهمسان (ناقص اختالفی): شکر و قمر

ترصیع

ویژگی فکری:

برتری خالق بر هر چیز

 با رویت پدیده های هستی به یاد خداوند افتادن

چـنــین اســـت رســـم ســــرای درشــــت 

گهـــی پشــت به زیـن و گهــی زین به پشـت  

فردوسی (سبک خراسانی) 

ویژگی زبانی:

سادگی زبان شعر

 کم بودن واژگان عربی : «رسم «

 کاربرد «گهی»به جای «گاهی«

 کوتاهی جملات

ویژگی ادبی:

 سرا : استعاره از دنیا

 زین و پشت : مراعات نظیر و عکس

ناپایداری قدرت های جهان

 اوضاع زمان همیشه یکسان نیست ، گاهی شکست و گاهی پیروزی نصیب آدمی می شود.

 واقع گرایی

توجّه به دنیای بیرون

از مــکـــافـــات عمــــل غافــــل مشـــو

گنــدم از گنــدم بــرویــد جــــو ز جــــو

 مولوی(سبک عراقی(

ویژگی زبانی:

 سادگی زبان شعر

 نزدیک بودن بیت به مختصات زبانی سبک خراسانی

ویژگی ادبی:

 تکرار : واژه های «گندم »و «جو «

 گندم و جو : مراعات نظیر

ویژگی ادبی:

 واقع گرایی

 توجه به دنیای بیرون

 نتیجه هر عملی متناسب با خود آن عمل خواهد بود.

نقشی بر آب می زنم از گریه حالیا

تا کی شود قرین حقیقت مجاز من

حافظ (سبک عراقی)

ویژگی زبانی:

دشواری زبان شعر نسبت به سبک خراسانی

کاربرد واژگان متعدّد عربی : «نقشه، قرین ،حقیقت و مجاز«

ویژگی ادبی:

 تضاد : حقیقت == مجاز

 نقش بر آب زدن : کنایه از کار بیهوده کردن

ویژگی فکری:

 غم گرایی

فراق

کار بیهوده و بی ثبات انجام دادن

 قـمــری ریختـه بـالــم به پنــاه کـه رَوَم؟

تـا بـه کـی سـرکـشی ای سـرو خرامـان مـن؟

کلیم کاشانی(هندی زبان(

ویژگی زبانی:

 ساده به زبان شعر

ویژگی ادبی:

تشبیه : قمری ریخته بالم

سرو : استعاره از معشوق

ریخته بال : کنایه از عاجز و ناتوان

»سرکشی»: ایهام: -۱ کنایه از روی بر میگردانی بی اعتنایی می کنی

2_ نا فرمانی می کنی

ویژگی فکری:

 درون گرایی و بیان احوال شخصی

 ناکامی عاشق و گله از روی گردانی معشوق

مـرا تـو غـایـت مقصودی از جهان ای دوست

هــزار جــان عـزیـزت فــدای جـان ای دوست

چــنان بــه دام تـو الـفت گـرفت مـرغ دلــم

کــه یــاد مـی نکـند عهــد آشیــان ای دوست

گَــرَم تـو در نگشـایی کـجـا توانـم رفـت؟

بـــه راستــان که بمیــرم در آسـتان ای دوست

مـرا رضـای تو بایـد، نـه زندگـانی خویـش

جواب تلخ ، بدیع است از آن دهان ای دوست

کـه گفـت سـعـدی از آسیب عشـق بگـریـز

به دوستـی کـه غلـط می بـرد گمان ای دوست

 مولوی(سبک عراقی(

ویژگی زبانی:

به کاربردن لغات عربی : «غایت ، مقصود، عزیز و ...»

درآمیختن مختصات نو و کهن : «می نکند »به جای »نمی کند«

 جهش ضمیر : هزار جان عزیزت فدای جان ، گَرَم تو در نگشایی

ویژگی ادبی:

قالب : غزل عاشقانه

 به کار بردن آرایه ها و زیبایی های ادبی در حدّ اعتدال به گونه ای که در ظاهر ، نشانی از تصنّع نیست.

 واج آرایی : تکرار مصوّت بلند «ا »بیت های (۱و4( تکرار صامت «س »و «ز »در بیت( 5)

 تکرار واژه «جان»در بیت (۱(

جناس : جان و جهان ، راستان و آستان، دوستی و دوست

 جناس تام : که (ضمیر مبهم) و که (حرف ربط)

تشبیه : مرغ دل

حس آمیزی : جواب تلخ

استعاره مکنیّه و تشخیص : غایت مقصود، الفت گرفتن دل، آسیب عشق

 کنایه : در گشودن

 اغراق : هزار جان

تناسب : دام و مرغ و آشیان : در و آستان، جواب و دهان ، تلخ و دهان

ویژگی فکری:

 زمینی بودن معشوق

آن کس که مهم است فقط معشوق است و بس

 مفاهیم محوری : جبراندیشی شاعر، رضا و تسلیم محض در برابر معشوق

ای دفتر حسن تورا فهرست خط و خال ها 

تفضیل پنهان شده در پرده اجمال ها

آتش فروز قهر تو آیینه دار لطف تو

هم مغرب ادیارها، هم مشرق اقبال ها

پیشانی عفو تورا،پرچین نازد جرم ها

آیینه کی برهم خورد از زشتی تمثال ها

با عقل گشتم همسفر یک کوچه راه بی کسی

د ریشه  ریشه دامنم از خار استدلال ها

 هر شب کواکب کم کنند از روزی ما پاره ای

هر روز گردد تنگ تر سوراخ این غربال ها

هرچند صائب، می روم سامان نو میدی کنم

زلفش به دست می دهد سر رشته آمال ها

صائب (سبک هندی)

ویژگی زبانی: 

کثرت لغات عربی : «دفتر، حُسن، فهرست و ...«

 گسترده بودن دایره واژگان

 کاربرد اصطالحات عرفانی : خط ، خال ، لطف

کاربرد الفاظ و ترکیبات عامیانه : یک کوچه راه ، ریشه ریشه شدن

جمع بستن جمع مکسّر با نشانه جمع فارسی آمال ها ) این نکته نشانۀ عدم پایبندی شاعر به اصول و قواعد زبان است(

 به کار بردن «هر چند »به جای «هر قدر»

ویژگی ادبی:

قالب: غزل

 تضاد : قهر == لطف، ادبار== اقبال، مغرب == مشرق ، تفصیل ==اجمال

 تشبیه ها : دفترحُسن، پرده اجمال، مغرب ادبار، مشرق اقبال، خار استدالل، سررشتۀ آمال ها، تشبیه خط و خال به فهرست دفتر حُسن

 استعاره ها : خط و خال : استعاره از پدیده های آفرینش، عفو، همسفر شدن با عقل، «کم کردن »برای کواکب، «غربال »استعاره از بهره و روزی ، زلف استعاره از عنایت معشوق ، تشخیص: همسفر شدن با عقل، کم کردن برای کواکب ، زلفش سررشتۀ آمال ها را به دست می دهد.

خط« ایهام تناسب : -۱ خط چهره -2 خط نوشتاری که با «دفتر »تناسب دارد.

 کنایه : پرچین شد پیشانی (خشم و عصبانیت ) بر هم خوردن (دگرگون شدن ، خدشه دار گردیدن)، همسفر شدن با عقل (عاقل شدن)، یک کوچه راه (مسافت بسیار اندک( ، ریشه ریشه شدن دامن (رنج و آزار دیدن)به دست دادن سرشته آمال ها (امیدوار ساختن(، سامان نومیدی کردن(ناامید شدن(

لف و نشر : در بیت (2)، اسلوب معادله در بیت (3(

 واج آرایی : تکرار مصوت «-ِ »و صامت «ر »در بیت (3(

 تلمیح اشاره به اعتقاد گذشتگان که ستارگان در سرنوشت آدمی تاثیرگذار است: در بیت(۵(

 جناس ناهمسان روز و روز

 تناسب : دفترو فهرست به خط : پیشانی و چین ، آیینه و تمثال

ویژگی فکری:

ویژگی فکری آسمانی بودن معشوق

 ارتباط ضعیف ابیات با هم

 رنگ فلسفی داشتن غزل (شاعر یا نگاهی حکمت آمیز به تبیین فلسفۀ هستی پرداخته است(

 مفاهیم محوری:

بیت (۱): اصل وحدت وجود بیت

بیت (2): اراده و نظرالهی بیت

بیت (3): غفّار بودن الهی بیت

بیت (4): سرزنش عقل گرایی، ناتوانی عقل از درک مفاهیم عرفانی بیت

بیت (۵): تاثیر کواکب و صور فلکی در تعیین مقدّرات انسان بیت

بیت (6): تاکید بر امیدواری