درسنامه کامل علوم و فنون ادبی (2) فصل 12 کنایه

در لغت به معنای «پوشیده سخن گفتن است»و در اصطلالح واژه ای(مثل چشم سفید)یا عبارتی (مثل پشت دست داغ کردن)است که: معنای ظاهری و نزدیک آن مورد نظر گوینده نیست، بلکه مفهوم دورآن مد نظر است.

شباهت کنایه با مجازواستعاره:

کنایه هم گونه ای از مجاز است که بر بنیاد اصل مجاورت استوار است. همان طور که استعاره بر بنیاد مشابهت استوار بود. در کنایه هم معنای قاموسی و واژگانی عبارت (مورد نزدیک)و هم معنای مجازی(معنای دور)با هم به ذهن خواننده می آیند. اما خواست گوینده معنای دور است.

گونه ای از مجاز است چون فقط لفظ یا عبارت مورد نظر ما دومعنا دارد. یکی معنای حقیقی(نزدیک)یکی معنای مجازی(نانهاده، دور(

گونه ای از مجاز است چون فقط لفط یا عبارت مورد نظر ما دومعنا دارد. یکی معنای حقیقی(نزدیک)یکی معنای مجازی(نانهاده، دور(

تعریف استعاره یادتان است؟ نوعی مجاز که بر پایه مشابهت(شباهت تشبیه)استوار است

موارد1 ابتدای درس را به خاطر دارید؟ معنای حقیقی واژه ها و عبارت ها هم درست به نظر می آمد.

 الف)در مجاز معموال «یک کلمه»در دو معنای حقیقی و مجازی داریم اما در کنایه معمولا با یک «جمله»یا یک عبارت یا درمواردی با یک «واژه مرکب» سروکار داریم. معنای مجازی یا نانهاده ای هم که از مجاز دریافت می کنیم معمولایک کلمه است اما معنای دور یا نانهاده ای که ازکنایه دریافت میکنیم معمولا یک عبارت یا جمله است

فلانی آب از دستش نمی چکد.

 این که واقعا آب از دست یک نفر چکه کند یا نه، در توصیف شخصیتش زیاد مهم نیست؛ پس معنای دور تر از این عبارت مدنظر است.)توجه به بافت کلام(

پس کنایه داریم(یک جمله«آب از دستش نمی چکد»)

معنای مورد نظر این است که فلانی«خسیس و بخیل است»(باز هم یک جمله)

ب) در مجاز، فقط یکی از دو معنی، یعنی معنای مجازی و غیر حقیقی قابل دریافت است،اما در کنایه هر دومعنی دور و نزدیـک دریافـت مـی شـود. اگرچــــه منظـــــور شـــــاعر یـــــا نویســـــنده معنـــــای دور اســـــت خانه فلانی را دزد برد« دزد خود خانه را که نمی تواند بردارد و ببرد! پس منظور از «خانه» وسایل درون خانه است.(مجاز به علاقه جایگاه یـا حـال و محل) میبینید که فقط یکی از دو معنی » خانـه »یعنـی معنـای مجـازی (وســــــایل خانــــــه) قابــــــل دریافــــــت اســــــت ! «فلانی در خانه اش به روی همه باز است»خب! این چیز عجیبـی نیست!ممکن است در خانه واقعا به روی همه باز باشد( پـس معنـی نزدیـک قابـل دریافت است)اما وقتی در وصف کسی این حرف را مـی زنـیم منظورمـان «فلانی مهمان نواز اسـت » معنـی دوم هـم قابـل قبـول اسـت  اتفاقـــــا همـــــین معنـــــی، مـــــورد نظـــــر اســـــت .

«کنایه» معنای دور و نزدیک

امروز :

الف)یک کلمه است.معنای مورد نظر(مجازی)هم یک کلمه است: اکنون، حالا.

ب)فقط معنایی مجازی قابل دریافت است. منظور شاعر «اکنون و زمان حال»است نه لزوما امروز

فردا:

 الف)هم خود لغت یک کلمه است، هم معنای مجازی آن : آینده.

ب)فقط معنای مجازی، یعنی «آینده»قابل دریافت است.

 دامن کشان :

 الف)دامن کشان یعنی «درحالی که دامن روی زمین کشیده می شود»معنای کنایی آن هم «با ناز و غرور راه رفتن« است.

 ب)هردو معنی قابل دریافت است، هم «درحالی که دامن روی زمین کشیده می شود « وهم با ناز و غرور راه رفتن»اما منظور، معنی دوم است.

 غبار کالبدت بر هوا رود :

الف)یک جمله است. معنای کنایی آن هم یک جمله است : «خواهی مرد«

 ب)هردو معنی قابل دریافت است. هم این که وقتی شخصی مرد و جسمش به خاک تجزیه شد ممکن است «غبار خاک جسمش به هوا برود»و هم این که شخص «خواهد مرد»اما معنای دوم مدنظر است.

 میدانید که استعاره نوعی مجاز است که بر پایه شباهت شکل می گیرد. پس دو فرقی که کنایه با مجاز داشت، با استعاره هم دارد. یک فرق دیگر هم هست که تفاوت استعاره و کنایه را تابلوتر! می کند. استعاره ساختار تشبیهی دارد، یعنی بین معنای مجازی و حقیقی کلمه رابطه شباهت(علاقه شباهت)وجود دارد، اما در کنایه چنین ارتباطی بین معنای دور و نزدیک وجود ندارد.

 برای نمونه : به خون خود آغشته و رفته اند

 چه گل های رنگین به جوبارها

 «عالمه طباطبایی«  در این بیت «گل ها»استعاره از شهیدان است:

الف)گل ها یک کلمه و معنی مجازی آن یعنی شهیدان هم یک کلمه است.

ب)معنای حقیقی قابل قبول نیست. (گل خون ندارد و نمی رود)(گفتیم در مجاز، معنای حقیقی لغت قابل قبول نیست، استعاره هم که نوعی مجاز است پس طبیعی است معنای حقیقی لغت گل قابل قبول نباشد.(

 میان گل و شهید رابطۀ تشبیهی وجود دارد(وجه شبه،سرخی گل و خون شهید است(

دامن هر گل مگیر و گرد هر بلبل مگرد

طالب حسن غریب و معنی بیگانه باش

(صائب تبریزی)

دامن چیزی را گرفتن کنایه از متوسل شدن و کمک خواستن و طلب کردن از آن چیز است.

گرد چیزی گردیدن نیز کنایه از دور و بر چیزی بودن به قصد کسب منفعت یا هواخواهی است .

دندان بر دندان خاییدن : خشمگین شدن و حرص خوردن

از نفس افتادن : خسته شدن

کاسه کوزه را جمع کردن : بساط و وسایل را جمع کردن

کاسه کوزه یکی شدن : خودمونی شدن، مدام همراه هم بودن

چپ چپ نگاه کردن: بد و با تهدید نگاه کردن.

انگشت به دندان گزیدن : حسرت خوردن

(عنان / دامن)از کف دادن : بی اختیار شدن

سر در(جیب/گریبان)فروبردن : (در انزوا)به اندیشه فرو رفتن.

چین بر پیشانی یا جبین افکندن : خشمگین یا ناراحت شدن

ی دل/ دلباخته / دلداده : عاشق

عنان سبک کردن: راه افتادن

عنان کشیدن / عنان گران کردن : توقف کردن

عنان گسیخته/ لجام گسیخته : سرکش، گستاخ

ضعیف رو ضعیف و رنجور (سرخ رو): سرحال و سلامت

مردن =غزل خداحافظی خواندن=سرآمدن / سرآوردن زمان= هستی باختن

کار بیهوده کردن =آب در هاون کوبیدن = محیط( دریا) به کفچه پیمودن =البرز به کلنگ (برکندن/ برگرفتن)= نقش بر آب زدن / آب در غربال گرفتن

خشت زدن : سخنان گزاف و بیهوده گفتن== در افشانی کردن : سخنان گرانبها گفتن

 لنگر انداختن : اقامت کردن

لنگر(انداختن / کشیدن / نهادن)درنگ کردن، توقف کردن

در خواب بودن : غافل بودن

تنگ چشم : حریص و بخیل

مهر بر(لب / دهان)داشتن : سکوت کردن

 دل بستن : عالقه مند شدن/ اعتماد کردن

بلغمی مزاج / دمدمی مزاج : کسی که سلیقه و حالاتش هر لحظه عوض می شود.

دست بر(دامان / آستین)کسی زدن : توسل و کمک خواستن از او

سر در سر کاری کردن : جان خویش را بخاطر آن کار از دست دادن

رخت (کشیدن / بردن) رفتن ==رخت افکندن : ماندن و اقامت

سرگران کردن / سرسنگین بودن : بی اعتنایی کردن

سرسپردگی : مطیع و فرمانبردار بودن

باد به دست بودن : حاصل و نتیجه ای نداشتن

رسوا شدن، فاش شدن و آشکار شدن کاروزار:

بخیه به روی کار افتادن=انگشت نما شدن =بر سر زبان ها افتادن=(افتادن / دریده شدن ) پرده= (افتادن / دریده شدن )پرده

دقت و ریزبینی فراوان :

مو شکا فتن=مو از ماست کشیدن

پیش آمدن سختی ، مشکل و ناراحتی:

سنگ در دندان آمدن=پای بر سن آمدن

تشنه چیزی بودن : میل و شوق بسیاربه آن چیز داشتن

 چند مرده حلاج بودن : قابلیت و توانایی

سر به مهر : پوشیده، پنهان

 کوتاه بودن دست : ناتوانی از انجام کار