درسنامه کامل فلسفه (2) فصل 1 هستی و چیستی

• یکی از مباحث اولیه فلسفه تعیین نسبت دو مفهوم هستی و چیستی وجود و ماهیت است؛ زیرا این دو مفهوم از پرکاربردترین مفاهیم میان انسانها هستند و معمولا در کنار هم به کار می روند.
• همواره در اطرافمان چیزهایی را یافته و به حسب نیاز از آنها استفاده کرده ایم. . گاهی چیزی را واقعی و موجود پنداشته ایم اما اندکی بعد به اشتباه خود پی برده و متوجه شده ایم که آن چیز خیالی و واقعیت ندارد مانند غول ،دیو قفنوس، سیمرغ و سراب.
• وقتی کودکی می پرسد و این حیوان چیست؟ می داند که آن شی موجود است اما از ماهیت و چیستی آن شی آگاه نیست. او می خواهد آن حیوان یا حیوانات دیگر را که همه موجودند بشناسد و از چیستی شان آگاه شود؛ هر چند که این آگاهی کامل نباشد.

توضیح معنی مغایرت :

عین هم نبودن = یکی نبودن = دو چیز بودن = مختلف و متفاوت بودن = متمایز و از هم جدا بودن

هدف بحث مغایرت وجود و ماهیت :

• اثبات اینکه ؛ مفهوم وجود و ماهیت در ذهن عینیت و یکسانی ندارند
• وجود و ماهیت در ذهن دو چیزند (مختلف و متفاوت ، متمایز و از هم جدا هستند).

• فارابی فیلسوف بزرگ مسلمان ، به نسبت میان «وجود» و «ماهیت توجه ویژه ای کرد و در تمایز میان این دو مفهوم، نکاتی را مطرح نمود.

• ابن سینا دیگر فیلسوف ،مسلمان راه فارابی را ادامه داد.
• به عقیده ابن سینا وقتی میگوییم «هستی» و «چیستی دو جنبه یک چیزند به این معنا نیست که آنها دو جزء از یک چیزند که با هم ترکیب یا جمع شده اند؛ آن گونه که اکسیژن و هیدروژن دو جزء تشکیل دهنده آب هستند؛ حتی مثل کاغذ و رنگ كاغذ هم نیستند که مثلاً اگر کسی بپرسد چه رنگی است میگوییم سفید است.
• وقتی میگوییم « انسان موجود است » تفاوت « انسان » و « وجود » فقط در ذهن و از جه ذهن و از جهت مفهوم است، والا در خارج ، دو امر جداگانه به نام « وجود » و « انسان » نداریم؛
• در خارج از ذهن ، واقعیتی است که هر دو مفهوم را به آن نسبت می دهیم به عبارت دیگر انسان » و «وجود» دو مفهوم مختلف و متفاوت اند نه دو موجود جداگانه

• ابن سینا این بحث را ادامه داد و به نتایج دیگری هم رسید.
• به عقیده ابن سینا در دو گزاره انسان حیوان ناطق است» و «انسان موجود است » حمل «وجود» بر «انسان» با حمل « حيوان ناطق » بر «انسان » کاملا متفاوت است . ( دال بر مغایرت ذهنی وجود و ماهیت در ذهن )
• «در عبارت انسان حیوان ناطق است» ، « حیوان ناطق » که محمول قضیه است در تعریف انسان آمده است؛ پس «انسان » همان « حیوان ناطق» است
• به عبارت دیگر، دو مفهوم حیوان ناطق » و «انسان» از یکدیگر جدایی ناپذیرند هر انسانی حیوان ناطق است و هر حیوان ناطقی انسان است.
• اصولاً لفظ « انسان برای همین چیزی که حیوان ناطق است به کار میرود همان طور که از واژه مثلث برای شکل سه ضلعی » استفاده میشود و تفاوت آنها صرفا در گستردگی شان است؛ یعنی حیوان ناطق مفهوم گسترده انسان است.
• بنابراین حمل «حیوان ناطق» بر «انسان» یک « حمل ضروری» است و به دلیل نیاز ندارد؛ یعنی نمی توان پرسید چه عاملی باعث شد که شما « حیوان ناطق » را بر « انسان » حمل کنید.
• در عبارت « انسان موجود است » مفهوم «وجود» از مفهوم « انسان » جداست و جزء تعریف آن قرار نمی گیرد .بنابراین، میان انسان » به عنوان یک «چیستی » و « وجود » رابطه ضروری برقرار نیست به همین سبب انسان می میتواند موجود باشد و می تواند موجود نباشد
• ،بنابراین حمل «وجود» بر هر «چیستی » از جمله «انسان» نیازمند دلیل است حال این دلیل ممکن است حسی و تجربی باشد یا عقلی محض.

• توجه ویژه فارابی و بیان دقیق ابن سینا در بحث مغایرت وجود و ماهیت در ذهن بدین معنا نیست که فیلسوفان گذشته به این موضوع توجهی نداشته اند.
• ارسطو در کتاب «ما بعد الطبیعه» وجود را از ماهیت جدا میسازد اما به توضیحات کوتاهی اکتفا می کند.
• به علت توجه خاص ابن سینا این بحث با عنوان « مغایرت وجود و ماهیت» و یا عنوان هایی مشابه ، مقدمه طرح مباحث جدیدی قرار گرفت؛ به گونه ای که گفته اند « فرق بین ماهیت و وجود بی تردید یکی از اساسی ترین آرا و عقاید فلسفی در تفکر اسلامی است »
• این نظر پایه یکی از برهانهای ابن سینا در اثبات وجود خدا به نام برهان وجوب و امکان نیز قرار گرفت. یکی از فیلسوفان بزرگ اروپا به نام « توماس آکوئیناس » که با فلسفه ابن سینا آشنا بود این نظر را در اروپا گسترش داد و موجب مناقشات فراوانی در آنجا شد.
• توماس آکوئیناس همچون ابن سینا این نظر را پایه برهانهای خود در خداشناسی قرار داد و پایه گذار فلسفه تو ماسی تومیسم در اروپا شد که هنوز هم به نام وی در جریان است.
• فلاسفه دیگری مانند آلبرت كبير و راجر بیکن نیز نظری نزدیک به توماس آکوئیناس داشتند.
• آلبرت كبیر و راجر بیکن در قرنهای ۱۳ تا ۱۵ میلادی فلسفه ای را در اروپا ترویج می کردند که بیشتر متکی به دیدگاههای ابن سینا و تا حدودی ابن رشد بود همین امر فرصتی را فراهم کرد تا فلاسفه غرب از طریق ابن سینا و ابن رشد مجدداً با فلسفه ارسطویی آشنا شوند؛ گرچه از قرن ۱۶ میلادی با رشد تجربه گرایی، این دیدگاه ها جای خود را به فلسفه های حس گرا و تجربه گرا دادند.
• نظر ابن سینا مورد توجه فلاسفه مسلمان نیز قرار گرفت و زمینه گفت و گوهای مهم فلسفی فراوانی را فراهم آورد که تا عصر ملاصدرا دنبال شد و تا امروز هم ادامه یافته است.