درسنامه کامل فلسفه (2) فصل 2 جهان ممکنات

ضرورت : محمول قضایا برای موضوعشان ضروری است

امکان: محمول قضایا برای موضوعشان ضروری نیست بلکه ممکن است و هم میتوانند این محمول را بپذیرند و هم نپذیرند.

امتناع : برقراری ارتباط میان موضوع و محمول غیر ممکن است؛ یعنی محال و ممتنع است.

وقتی به ذات و ماهیت اشیاء پیرامون خود نگاه می کنیم می بینیم که میان این ماهیات و وجود یک رابطه امکانی برقرار است. یعنی ذات و ماهیت اشياء :

• به گونه ای نیست که حتما باید باشد.
• به گونه ای هم نیست که بودن آنها محال باشد.
• این اشیاء ذاتا میتوانند باشند یا نباشند به تعبیر دیگر این اشیاء ممکن الوجودند.

چرا انسان ،گیاه حیوان و سایر اشیاء که نسبت به وجود رابطه امکانی داشته اند از این رابطه خارج شدهاند و وجود برای آنها ضروری شده است و موجود شده اند؟

دیدگاه ابن سینا :

• درست است نمیشود که چیزی ذاتا نسبت به وجود حالت امکانی داشته باشد و ممکن الوجود باشد و خود به خود از به حالت امکان خارج شود و وجود برایش ضروری گردد و موجود شود.
• به عبارت دیگر این ،اشیاء که ذاتا ممکن الوجودند تا واجب الوجود ،نشوند موجود نمی شوند و چون ماهیتا واجب الوجود نیستند عاملی دیگر این ماهیات را واجب الوجود کرده و به آنها وجود بخشیده است. پس همه ماهیاتی که ،موجودند به واسطه عاملی دیگر واجب الوجود شده اند. به عبارت دیگر واجب الوجود بالغير» هستند.
• اشیاء جهان ، چه تعداد آنها محدود باشد و چه نامحدود چون ذاتا ممکن الوجودند به واجب الوجود بالذاتی نیاز دارند که آنها را نسبت به وجود از حالت امکانی خارج کند و وجود را برای آنها ضروری و واجب نماید .بنابراین اشیای جهان واجب الوجود بالغير» هستند
• .واجب الوجود بالذات همان ذاتی است که وجود برایش ضرورت دارد و این ضرورت، از ناحیه خود آن ذات است نه از ناحیه یک امر بیرونی
• بی نهایت شدن تعداد اشیاء ،جهان نیازشان را به واجب الوجود بالذات برطرف نمی سازد بلکه آنها را همچنان نیازمند نگه می دارد.

واجب الوجود بالذات : ذاتی است که وجود برایش ضرورت دارد و این ،ضرورت از ناحیه خود آن ذات است

نه از ناحیه یک امر بیرونی.

واجب الوجود بالغیر : چون ماهیتا واجب الوجود نیستند عاملی دیگر این ماهیات را واجب الوجود کرده و به

آنها وجود بخشیده است همه ماهیاتی که موجودند به واسطه عاملی دیگر واجب الوجود شده اند.

موجودات جهان برحسب ذات خود ممکن الوجودند اما از این حیث که اکنون موجودند واجب الوجود بالغيرند یعنی از « واجب الوجود بالذات نشئت گرفته اند.

• فلاسفه بعد از ابن سینا هم در جهان اسلام و هم در اروپا بیان وی در اثبات واجب الوجود را برهانی بسیار قوی برای اثبات وجود خداوند دانسته و آن را « برهان وجوب و امکان » نامیده اند.
• توماس آکوئیناس که در بحث مغایرت وجود و ماهیت از ابن سینا تبعیت کرده است برهان وجوب و امکان را در اروپا گسترش داد که مورد قبول بسیاری قرار گرفت.
• در جهان اسلام نیز فلاسفه ای مانند بهمنیار، خواجه نصیرالدین طوسی میرداماد و شیخ بهایی از برهان وجوب و امکان استفاده کرده اند.
• ملاصدرا و صدرائیان برهان وجوب و امکان ابن سینا را ارتقا بخشیدند و علاوه بر همین بیان از بیان قوی تری که با دستگاه فلسفی ملاصدرا سازگاری داشت بهره بردند.
• ملاصدرا «وابستگی» و «فقر وجودی» را «امکان فقری» نامید تا آن را از «امکان ماهوی» ابن سینا جدا کند.
• ملاصدرا می گوید ، به جای نگاه کردن به ماهیت و مشاهده حالت امکانی آن نسبت به وجود و عدم اگر به دو واقعیت نگاه کنیم میبینیم که این ،واقعیات عین وابستگی و نیازند در میان این موجودات ، نمی توان موجودی را یافت که وابستگی به غیر و نیازمندی سراسر وجودش را فرا نگرفته باشد : ملاصدرا می،گوید این فقر و نیاز ذاتی که در موجودات مشاهده میکنیم باید به منبعی متصل باشد که از غنای ذاتی و بی نیازی برخوردار است آن. غنى بالذات همان خداوند متعال است که همه موجودات به او وابسته اند.

از نظر ملاصدرا وجود دو گونه است:

• وجود بی نیاز و غیروابسته
• وجودهای نیازمند و وابسته

طبق نظریه «امکان فقری» یا «فقر وجودی» ملاصدرا ، جهان هستی یکپارچه نیاز و تعلق به ذات الهی است و از خود هیچ استقلالی ندارد. اگر ذات الهی آنی پرتو عنایت خویش را بازگیرد کل موجودات نابود می گردند و نور آنها خاموش می شود.

ملاصدرا می گوید :

به هر جا دانه ای در باغ و راغی است                                  درون مغز او روشن چراغی است

بود نامحرمان را چشم و دل کور                                        وگرنه هیچ ذره نیست بی نور

بخوان تو آیۀ نور السموات                                              که چون خورشید یابی جمله ذرات

که تا دانی که در هر ذرۀ خاک                                        یکی نوری است تابان گشته، زان پاک