درسنامه کامل فلسفه (2) فصل 12 حکمت معاصر

مهم ترین تفاوت دوره معاصر (صد سال گذشته) با دوره های قبل، ورود فلسفه های جدید اروپا به جهان اسلم و به ویژه ایران می باشد .

ورود مباحث جدید فلسفی غرب به ایران به طور گسترده، همزمان با آغاز نهضت مشروطه بود که تاکنون ادامه داشته است . نتیجه این فرآیند چند چیز بود:  

• ترجمه کتابهای فلسفی فلسفه بزرگ اروپا به فارسی .
• دانشجویانی برای تحصیل این فلسفه ها به غرب رفتند .
• رشته های مرتبط با فلسفه غرب در ایران تاسیس شد .
• اساتید متخصص در فلسفه های اروپایی در ایران، ظهور کردند .
• • نخست: پس از سقوط صفویه (که دوره ظهور ملاصدرا بود،) نابسامانی هایی پیش آمد که حیات فلسفی و علمی بسیار ضعیف بود و ما شاهد فلسفه کمی بودیم. اواخر قاجار، یک جنبش فکری و اجتماعی پدید آمد که باعث پدید آمدن مسائل فکری و فلسفی جدید شد و حیات فلسفی مجددا رونق گرفت .
  • دوم: از آنجا که ایران قرن ها پیش از دوران معاصر، مهد فلسفه و فلسفه بزرگ بود (حکمت مشاء، حکمت اشراق و حکمت متعالیه،)فلسفه اسلامی در هنگام مواجه شدن با فلسفه های غربی، صرفا منفعل و پذیرا نبودند؛ بلکه تلش کردند با ذخیره فلسفی اسلمی خود به طور فعالانه، آن فلسفه ها را فهمیده و ارزیابی کنند.
  • نتیجه تلاش فوق: آشنا کردن مجدد دوستداران فلسفه با اندیشه فلسفه ای چون فارابی، ابن سینا،  خواجه نصیرالدین و ملاصدرا .

• امام خمینی را عموما به رهبری انقلب اسلمی می شناسند، اما این درس در نظر دارد به بعد علمی و فلسفی ایشان بپردازد. ایشان حدود 20 سال مدرس کتبی چون شفای ابن سینا و اسفار ملاصدرا بوده است.
• ایشان در سنین جوانی علوه بر تدریس، کتاب های عرفانی زیر را تالیف کرده اند: «تعلیقات به شرح فصوص الحکم»، «شرح بر مصباح الانس»، «مصباح الهدایه»، «اراده و طلب»، «شرح دعای سحر»، «سر الصلوه» و «آداب الصلوه».  
• از ویژگی های تدریس ایشان به اذعان شاگردانشان این بود که مباحث فلسفی حکمت متعالیه ملاصدرا را با بیانی عرفانی تفسیر می کردند .
• تربیت شاگردان: امام در مسیر تربیت شاگردان همفکر و همراه، تلاش های زیادی کردند تا به کمک این شاگردان بتوانند منشاء حرکت فکری و اجتماعی شوند و تحول فکری و فرهنگی ایجاد کنند .

• علامه طباطبایی را بزرگترین شخصیت فلسفی معاصر می دانند که وارث حکمای بزرگ اسلامی است .
• علمه طباطبایی نه تنها در فلسفه، بلکه در فقه، ریاضیات و کلم نیز مدارجی عالی داشت. علامه طباطبایی تحصیلات عالی خود را در نجف اشرف، به انجام رسانید .
• استاد عرفان علمه طباطبایی، عارف بزرگ «میرزا علی آقا قاضی» بود. علامه هر گاه سخن از تهذیب و سیر و سلوک معنوی پیش می آمد، خود را مدیون مرحوم قاضی می دانست .

نکته

علامه روش تفسیری «قرآن به قرآن» که در المیزان آن را به کار گرفت، از مرحوم قاضی آموخته بود .

علمه در بدو ورودش به قم در سال 1325 به دو نکته مهم درباره فضای فکری ایران پی میبرد:

نخست: اینکه مکاتب فلسفی اروپا به ایران آمده و در حال گسترش است؛ مثل مارکسیسم و ماتریالیسم .

دوم: حوزه های علمیه توانایی مواجهه با این افکار و اندیشه ها را ندارند و راه رهایی از این معضل، تدریس فلسفه و مباحث فلسفی است .

علامه با پشتکار بسیار زیاد خود، در چهار محور اقدامات فلسفی خود را شروع کرد:

1 . تدریس فلسفه ناظر برمسائل روز فلسفی:  

• تدریس شفای ابن سینا و اسفار ملاصدرا
• او در صدد تالیف یک دور فلسفه اسلمی بود؛ به سبکی که مسائل روز هم داشته باشد. بدین منظور:  
• تشکیل یک دوره کلس برای نقد و بررسی دیدگاههای جدید فلسفی به ویژه مارکسیسم .نتیجه: حاصل این دوره، کتابی شد با عنوان «اصول فلسفه و روش رئالیسم».

2 . احیاء تدریس و تفسیر قرآن کریم: علمه در این راستا یک جلسه تفسیر تشکیل داد و با سبکی جدید به تفسیر قرآن پرداخت. نتیجه این تلش: تالیف تفسیر 20 جلدی «المیزان» است .

ویژگی این تفسیر:  

1. نشان می دهد که قرآن یک منظومه و مجموعه کامل منسجم است.
2. در کنار تفسیر آیات، به طور مستقل به مباحث روز فلسفی هم میپردازد .
3. روش ویژه آن که «قرآن به قرآن» است؛ یعنی تفسیر آیات قرآن، به مدد آیات دیگر .

3 . ارتباط با مراکز دانشگاهی و فرهنگی:  

• علامه در این راستا با اساتید دانشگاه ملقات می کرد و برایشان جلساتی تشکیل می داد.
• با خاورشناسان (مستشرقین)و فلسفه محققی که به ایران آمده بودند، گفتگو می کرد .
• هدف او از گفتگو شناساندن روح فلسفه اسلمی و مذهب شیعه بود .
• نتیجه چنین تلاش هایی این بود که آثار علامه طباطبایی به زبان های اروپایی ترجمه شد و تفکر شیعی به غرب راه یافت .
• هانری کُربن فیلسوف فرانسوی که حدود 20 سال با دانشگاه تهران همکاری داشت، مکرر با علامه ملقات می کرد و دیدگاه های ایشان درباره فلسفه، عرفان و تشیع را جویا می شد.
• نتیجه ملقات های کُربن با علمه طباطبایی دو کتاب بود: «شیعه» و «رسالت تشیع در دنیای امروز»  

4 . تربیت شاگردان:  

• جلسات علامه در قم ابتدا گمنام و کم جمعیت بود؛ اما به سرعت به مهم ترین جریان فکری و علمی آنجا تبدیل شد .
• مهم ترین شاگردان علامه طباطبایی: شهید مرتضی مطهری، شهید دکتر بهشتی، شهید دکتر باهنر، آیت الله جوادی آملی، آیت الله حسن زاده آملی، آیت الله محمد تقی مصباح و. ...  
• این شاگردان با تالیف و تدریس گسترده، حیات فرهنگی نهضت اسلمی را تغذیه کردند .
• برجسته ترین شاگرد: شهید مطهری شاگرد مشترک علمه طباطبایی و امام خمینی بود. به بیان امام و علمه ،مطهری شاگرد ممتاز آنها بود .

استاد علامه سید محمد حسین طباطبایی بزرگترین شخصیت فلسفی معاصر و وارث حکمای بزرگ اسلامی است.

ایشان در سال ۱۲۸۱ هجری شمسی در تبریز متولد شد و در همان شهر مقدمات دانش را آموخت در سال ۱۳۰۴ برای ادامۀ تحصیل به نجف اشرف رفت و به محفل درس استادان بزرگ آنجا راه یافت و با همتی ،بلند درجات عالی علم در فقه فلسفه ،کلام ریاضیات و برخی علوم دیگر را پیمود و استاد برجستۀ علوم اسلامی شد خود ایشان می نویسد.

در اوایل تحصیل ، علاقه زیادی به ادامۀ تحصیل نداشتم . از این رو هرچه میخواندم نمی فهمیدم و چهار سال به همین نحو گذشت . پس از آن به یکباره عنایت خدایی دامن گیرم شد و مرا عوض کرد و در خود یک نوع شیفتگی و بیتابی نسبت به تحصیل کمال حس نمودم؛ به طوری که از همان روز تا پایان ،تحصیل که تقریباً هجده سال طول کشید ، هرگز نسبت به تعلیم و تفکر درک خستگی و دلسردی نکردم و زشت و زیبای جهان را فراموش کردم و بساط معاشرت با غیر اهل علم را به کلی برچیدم... بسیار میشد به ویژه در فصل بهار و (تابستان که شب را تا طلوع آفتاب با مطالعه می گذراندم و همیشه درس فردا را شب پیش مطالعه می کردم و اگر اشکالی پیش می آمد با هر خودکشیای بود ، آن را حل می کردم . وقتی که در درس حضور می یافتم از آنچه استاد می گفت قبلاً آگاه بودم و هرگز اشکالی پیش استاد نبردم.»

در عرفان و اخلاق به خدمت عارف بزرگ ، میرزا علی آقا قاضی رسید و مراتب عالی سیر و سلوک را طی کرد و از شاگردان ممتاز ایشان گردید. علامه طباطبایی هرگاه از تهذیب نفس و سیر و سلوک معنوی سخنی به میان می،آمد اظهار می کرد که ما هرچه داریم از مرحوم قاضی داریم ایشان حتی روش تفسیری خود را که روش تفسیر قرآن به قرآن است ، از مرحوم قاضی آموخته بود.

• پیشتر بیان شد که سبک زندگی هر کسی متاثر از فلسفه ای است که آن شخص دارد؛ مثل فلسفه افلاطون و فارابی رنگ و بوی الهی دارد و فلسفه مبتنی بر اصالت ماده و حس (مثل ماتریالیسم)، اهداف زندگی را کاملا مادی می کند .
• اگر ساختار و نظام فکری هر فرد را مشابه یک درخت بدانیم؛ مبانی فلسفی پذیرفته شده از سوی هر فرد، به منزله ریشه درخت است؛ و سایر افکار و اندیشه های او (نگاه او به سیاست ،زندگی، خانواده و ...)، شاخ و برگ های آن درخت هستند .
• بدیهی است سلامت شاخ و برگ ها به سلامت ریشه بستگی دارد .

1. کسانی که کمتر اهل اندیشه ورزی اند و اصولا نظام فکری مشخصی ندارند. این ها اهل تقلید هستند و همراه جو جامعه اند .
2. کسانی که وارد عرصه تفکر شده و دارای افکار فلسفی هستند؛ اما هنوز افکار فلسفی به خوبی در آنها شکل نگرفته است و نمی توانند بین افکار فلسفی و مسائل زندگی ارتباط برقرار کنند. این ها گاهی بر اساس افکارشان تصمیم می گیرند و گاهی بر اساس تقلید. این گروه، در مسیر رشد و پیشرفت هستند .
3. کسانی که در انتخاب ریشه درخت (نظام فکری)خود به خطا رفته اند. اینها ریشه ای ناسالم و ناکارآمد در زمین زندگیشان قرار داده اند و در نتیجه به یک سبک زندگی ناسالم رسیده اند.  
4. کسانی که هم ریشه درخت فکریشان را به درستی انتخاب کرده اند و هم با تامل و عقلنیت بالا، شاخ و برگ های قوی و استواری از آن ریشه ها استخراج کرده اند. اینان وقتی از مسئل های (مثل فرهنگ) صحبت کنند، مخاطب فهیم خواهد فهمید که این سخن او برگرفته از مبانی فلسفیاش است .

نظام فکری ، شهید مطهری هنوز هم پاسخگوی نیازهای زمان و عصر ماست؛ یعنی می تواند به ما دیدگاه فلسفی مناسبی نسبت به زندگی ،اجتماعی، اقتصادی و ... بدهد.

عدالت ، یک آرمان فطری انسان هاست و همه آرزوی یک جامعه عادلانه دارند.

مطهری در این کتاب جایگاه عدل در «وجودشناسی» را تبیین می کند . ایشان نشان می دهد که توحید ، نبوت ، معاد ، امامت و زعامت و همه آرمان های فردی و اهداف اجتماعی بر اساس محور عدل استوار شده اند.

• عدل قرآن نوعی «جهان بینی» است که شکل خاصی به نگاه انسان به هستی و آفرینش می دهد.
• عدل در مبحث نبوت و تشریع یک «معیار» و «مقیاس» قانون شناسی است.
• عدل در امامت و رهبری یک «شایستگی» است.
• عدل در بحث ،اخلاق یک «آرمان انسانی» است.
• عدل در بحث اجتماع یک «مسئولیت» است.