درسنامه کامل فلسفه (2) فصل 7 عقل در فلسفه_قسمت اول

همان طور که مفهوم «دین» ما را به یاد «ایمان» میاندازد و مفهوم « عرفان » ، « شهود و عشق» را تداعی میکند مفهوم فلسفه نیز با « عقل » و « عقلانیت » گره خرده است .

معمولا از فیلسوفان به عنوان مهم ترین مدافعان عقل یاد می کنند.

فیلسوفان وجه تمایز انسان از حیوان را عقل میدانند و معتقدند که منظور ارسطو از ناطق وقتی که انسان را به « حیوان ناطق » تعریف میکند همان « عقل » است.

تاریخ فلسفه با تاریخ عقل نیز پیوندی ناگسستنی دارد و تحولات معنا و محدودة ،عقل با تحولات فلسفه گره خورده است.

عقل توانمندی ای است که به کمک آن استدلال میکنیم و از این طریق به دانش ها و حقایقی دست می یابیم.

توانمندی های عقل

انسان با عقل خود استدلال می کند و می تواند دریابد که چه چیزهایی هست و چه چیزهایی نیست انسان با عقل خود میتواند بفهمد که کدام کار خوب است و باید انجام دهد و کدام کار بد است و نباید انجام دهد انسان با عقل خود میتواند پی ببرد که کدام سخن درست و کدام نادرست ، و کدام رفتار پسندیده و کدام ناپسند است از نظر فیلسوفان توانمندی در کودک به صورت بالقوه است؛ با تربیت و تمرین به فعلیت میرسد و تقویت می شود به همین سبب در افراد مختلف متفاوت است.

برخی از انسان ها قدرت عقلی بیشتر و بعضی قدرت عقلی کمتری دارند.

مصداق وجودی عقل

کاربرد دیگر عقل در فلسفه برای موجوداتی است که از ماده و جسم مجردند و در قید زمان و مکان نیستند.

این موجودات در افعال خود به ابزار مادی هم نیاز ندارند.

بسیاری از فلاسفه معتقدند که علاوه بر عالم ،طبیعت عوالم دیگری هم وجود دارد که با حواس ظاهری نمی توان آنها را درک کرد یکی از این عوالم « عالم عقل » است.

فيلسوفان الهی می گویند بسیاری از فرشتگان که در کتاب های آسمانی ، از جمله قرآن کریم از آنها یاد شده است ، همین موجودات عقلانی، یعنی موجودات مجرد از ماده و جسم که فیلسوفان با دلیل و برهان وجود آنها را اثبات می کنند.

 فيلسوفان الهی معتقدند که علم این قبیل ،موجودات از طریق استدلال و کنار هم گذاشتن مفاهیم نیست بلکه عقول ( فرشتگان ) حقایق اشیا را «شهود » می کنند و به مفاهیم و استدلال مفهومی نیازی ندارند.

فیلسوفان الهی معتقدند که روح هر انسانی ، استعداد رسیدن به چنین مرتبه ای از عقل را دارد؛ یعنی میتواند با تهذیب نفس به مرتبه ای برسد که کاملا از ماده و جسم مجرد باشد و در عین حال که از قوه استدلال برخوردار است همچون عقول ، بسیاری از حقایق را شهود کند.

فيلسوفان الهی، قوه استدلال را مرتبة نازل و پایین عقل مجرد می شمارند و می گویند توانایی بشر در ساختن مفاهیم کلی ، خود پرتوی از همان عقل است که در وجود هر انسانی هست. پس از شکل گرفتن مفاهیم کلی است که انسان توانایی صورت بندی استدلال را پیدا می کند و قیاس های مختلف را آن گونه که در منطق گفته شده است ، می سازد.

از عهد باستان تاکنون از چین در شرق آسیا تا یونان و روم در اروپا گزارش هایی درباره عقل و تحلیل و تبیین فیلسوفان از آن وجود دارد.

یکی از کانون های اولیه عقل گرایی ، ایران باستان است که اندیشمندان آن به خردورزی و فرزانگی شهرت داشتند.

گزارش هایی مانند گزارش فردوسی در شاهنامه و برخی نقل های تاریخی و آثار مکتوب مربوط به آن دوره از چنین توجهی به عقل و خردورزی حکایت می کنند؛ به گونه ای که می توان گفت آنان هم از عقل به عنوان یک وجود نورانی و مجرد آگاه بوده اند و هم به عقل به عنوان تعقل و خردورزی و برهان اهمیت می داده اند.

در اندیشه حکیمان ایران باستان خرد با وجود آفریدگار متحد و یگانه است و آفریدگار کل جهان را با خرد و عقل رهبری می کند. آنان عقیده داشتند که « خدا براساس خرد می آفریند» و می گفتند که «مزدا» که همان خداست با خرد و اندیشه خود جهانیان و وجدان ها و خردها را آفریده است.

به نظر می رسد که این خرد و عقل که آفریده آفریننده است وجودی عقلانی است که خرد و عقل انسان پرتو و مظهر اوست. به همین سبب فردوسی که شاهنامه خود را با بیت زیر آغاز کرده در حکایات خویش از فرزانگانی خبر میدهد که از خرد و عقل بهره داشته و حکیمانه زندگی نموده اند.

به نام خداوند جان و خرد

کزین برتر اندیشه برنگذرد

• عقل نزد هراکلیتوس

در میان فیلسوفان یونان باستان هراکلیتوس از حقیقتی به نام لوگوس سخن میگوید که به معنای « عقل» است و « نطق »

هراکلیتوس به هر دو معنای عقل توجه داشته است و «کلمه» و «سخن نزد او ظهور و پرتو عقل محسوب می شوند.

عقل نزد هراکلیتوس، همان حقیقتی است که هم جهان و اشياء ظهور او هستند هم کلمات و سخن ،بنابراین از نظر هر اكليتوس اشياء ،عالم همان کلماتِ عقل و بیان علم و حکمت اویند.

• عقل نزد پارمیندس و افلاطون

پارمنیدس ، دیگر فیلسوف یونانی پیش از سقراط ، معتقد به وجود عقلی بود که عقل انسان برای فهم امور باید به آن متصل شود. افلاطون نیز به چنین عقلی ، که آن را « عقل جهانی » یا « عقل کلی» می نامید ، اعتقاد داشت و انسان را نیز دارای مراتبی از عقل می دانست.

• عقل نزد ارسطو

ارسطو به عقل به عنوان قوه استدلال ،انسان توجه ویژه ای داشت و توضیح میداد که قوه عقل براساس کاری که انجام می دهد ، به عقل نظری و عقل عملی تقسیم می شود و براساس آن دانش بشری نیز دو قسم می گردد : علم نظری و علم عملی

ارسطو انواع استدلال ها را در بخش منطق آثار خود تدوین کرد؛ استدلال تجربی را از استدلال عقلی محض جدا کرد و کاربرد هر کدام را روشن ساخت.

ارسطو، انسان را با مفهوم « حیوان ناطق » تعریف کرد که در آن مقصود از نطق همان تفکر بود.

ارسطو عقل را ذاتی انسان می.دانست بدین ترتیب او تصویر روشن تری از عقل عرضه کرد.

عقل در دوره جدید اروپا یعنی از رنسانس تاکنون تحولاتی را از سر گذرانده که عمدتا مربوط به حدود توانایی های عقل است.

در ابتدای رنسانس که تحولات اجتماعی و فکری معمولاً در تقابل با حاکمیت کلیسا رقم می،خورد عقل جایگاه ممتازی پیدا کرد و یگانه معیار و مرجع درستی و نادرستی افکار و عقاید تلقی شد؛ در حالی که قبل از آن به خصوص در دوره اول حاکمیت مسیحیت در اروپا (حدود قرن ۳ تا ۹) بزرگان کلیسا دخالت و چون و چرا کردن عقل را عامل تضعیف ایمان می حتى برخی از بزرگان کلیسا عقل را امری شیطانی میپنداشتند و در برابر استدلالهای عقلی می ایستادند و می گفتند که ایمان قوی از آن کسی است که در برابر شبهه های عقل بایستد و در ایمان خود استوار بماند.

در دوره دوم حاکمیت کلیسا ، به خصوص در قرنهای یازدهم تا سیزدهم فیلسوفان و حکمای مسیحی تحت تأثیر مطالعه کتابهای ابن سینا وابن رشد و سایر فیلسوفان ،مسلمان به عقل و تبیین عقلانی مسائل دینی روی آوردند اما از آنجا که این توجه با میانی اولیه کلیسای کاتولیک سازگاری نداشت منجر به حاکمیت عقل در مقابل دین شد به تدریج در دوره رنسانس عقل جای دین گرفت و دین را در گوشه ای از زندگی انسانها به حاشیه راند.

در همان ابتدای توجه به عقل در اروپا ، اختلافی میان فلاسفه آغاز شد و به تدریج رشد کرد به گونه ای که فیلسوفان اروپا به دو دسته « عقل گرا » و « تجربه گرا» تقسیم شدند.

« فرانسیس بیکن » که روش تجربی را بهترین روش برای پیشرفت زندگی بشر می دانست ، از فیلسوفان خواست که از بت هایی که فلاسفه قدیم برای ما ساخته اند دست بردارند و فقط به آنچه از طریق تجربه به دست می آید تکیه کنند.

دکارت که با ریاضیات به خوبی آشنا بود به همه توانایی های عقل مانند داشتن بدیهیات عقلی استدلال های عقلی محض و تجربه توجه داشت.

دکارت معتقد بود که عقل میتواند وجود خدا و نفس مجرد انسان و اختیار او را با استدلال اثبات کند.

دکارت به عقل به عنوان یک حقیقت برتر و متعالی در جهان و در ،انسان آن گونه که برخی فیلسوفان یونان و فلاسفه مسلمان معتقد بودند عقیده ای نداشت و عقل را صرفاً یک دستگاه منطقی استدلال می دانست.

کانت در داوری میان عقل گرایان و تجربه گرایان ، این بخش از نظر تجربه گرایان را پذیرفت که عقل نمی تواند وجود اموری مانند خدا و نفس مجرد انسان را اثبات کند ، اما برخلاف آنان ، راهی دیگر برای پذیرش اموری مانند خدا و نفس مجرد انسانی پیشنهاد کرد.

كانت درباره مفاهیم فلسفی مانند « وجود » ، « ضرورت» ، «امکان » و « علیت » نظری متفاوت با فیلسوفان گذشته داشت. - فيلسوفان گذشته مانند ارسطو و ابن سینا عقیده داشتند که عقل این مفاهیم فلسفی را از واقعیت گرفته و انتزاع کرده است اما كانت معتقد بود که این مفاهیم ساختار ذهن انسان اند و عقل و ،ذهن اشیای خارجی را در این ساختار درک می کند.

این بیان کانت ، تحولی عظیم در کار کرد عقل به وجود آورد و عقل را به عنوان ابزار شناخت واقعیات خارجی، به امری بدل کرد که مفاهیم «ذهنی » را شناسایی می کند.

او گوست کنت در قرن نوزدهم با تأثیر پذیری از دیدگاه کانت درباره عقل به طور کلی عقل فلسفی و کار عقل در تأسیس فلسفه را کاملاً ذهنی خواند.

او گوست کنت گفت که فیلسوفان دستگاهی فلسفی از جهان ارائه میدهند ولی حقیقتاً این دستگاه ناظر بر واقعیت نیست بلکه ناظر بر ساخته ذهن آنان و حاصل تأملات ذهنی است .

از نظر اوگوست کنت عقل صرفا آنگاه که با روش تجربی و حسی وارد عمل میشود به واقعیت دست می رسد . بنابراین ، از نظر كنت فقط عقل از طریق علم تجربی میتواند به شناخت واقعیت نائل شود.

این دیدگاه به تدریج در میان فیلسوفان اروپایی گسترش یافت و در مسائل مختلف از قبیل نسبت عقل و دین توانایی عقل در اثبات ماوراء الطبيعه و نگاه انسان به خود و جهان آثاری برجای گذاشت.