درسنامه کامل فلسفه (2) فصل 3 جهان علّی و معلولی

• یکی از کهن ترین مسائل فلسفی ، مسئلۀ علت و معلول است
• نخستین مسئله ای که فکر بشر را به خود متوجه ساخته و او را به تفکر و اندیشه وادار کرده است مسئلۀ علت و معلول است.
• انسان از همان ابتدای ظهور خود بر روی این کره خاکی به دنبال علت یابی بوده و برای یافتن علل پدیده ها تلاش کرده است.

تعریف علت

علت چیزی است که وجود معلول متوقف بر آن است و تا آن ،نباشد معلول هم پدید نمی آید یعنی در وجود خود بدان نیازمند است.

تعریف معلول

معلول نیز چیزی است که وجودش را از چیزی دیگر که همان علت است می گیرد؛ یعنی ، در وجود خود نیازمند دیگری است.

• رابطه ای وجودی است که در آن یک طرف (علت) به طرف دیگر (معلول وجود میدهد و تا علت نباشد معلول موجود نخواهد شد.
• رابطه علیت رابطهای وجودی است یعنی یکی وجودش وابسته به وجود دیگری است؛ یعنی مانند رابطۀ دوستی نیست که در آن ابتدا وجود دو فرد فرض میشود و سپس میان آنها دوستی برقرار می گردد.
• کلمه «چرا» بازتابی از رابطه علیت است.
• چرا یعنی « به چه علت یا علت این حادثه چیست ؟»

الف ) نظریه دکارت

از میان فیلسوفان اروپایی دکارت معتقد بود که اصل علیت بدون دخالت تجربه به دست میآید و جزء مفاهیم اولیه و بدیهی است که انسان از آن درک فطری دارد.

ب ) نظریه تجربه گرایان (امپریست ها)

• چون هر چیزی را براساس حس و تجربه تحلیل میکنند معتقدند که انسان از طریق حس به توالی پدیده ها پی میبرد و رابطۀ علیت را بنا می نهد.
• تجربه گرایان میگویند که مثلاً چون زمین همواره با آمدن ،خورشید روشن و با ناپدید شدن آن تاریک شده است انسان متوجه رابطه ای میان این دو پدیده شده و دانسته که تا خورشید نیاید زمین هم روشن نمیشود و اسم این رابطه را علیت ، گذاشته اند .

• در میان فیلسوفان تجربه گرا دیوید هیوم فیلسوف قرن هجدهم انگلستان نظر خاصی دارد.
• هیوم که اساسا تجربه گراست و امکان معرفت از طریق استدلال عقلی و بدون تجربه را رد میکند و گوید درک علیّت از این طریق هم ممکن نیست؛ چون علیت مفهومی فراتر از حس است.
• میتواند اجسام و رنگها و شکلها و اموری از این قبیل را به ما نشان فقط . به عقیده هیوم ، حس دهد،

• هیوم می گوید براثر تکرار مشاهده خورشید و روشن شدن در ذهن ما چنین «تداعی» می شود که خورشید «علت» روشن شدن زمین است و این تداعی چیزی جز یک امر روانی ناشی از توالی پدیدهها نیست از این طریق است که ما عادت کرده ایم چیزی را علت چیزی دیگر بنامیم.

• كانت فيلسوف آلمانی قرن هجدهم وقتی نظر هیوم در مورد علیت را مطالعه کرد سخت تحت تأثیر نظریه وی قرار گرفت و در صدد برآمد که راهی بیابد تا بتواند جایگاه اصل علیت را حفظ کند.
• كانت چون می دانست که دانش بشر متکی به اصل علیت است و دانشمندان علوم طبیعی با پذیرش ضمنی این اصل در جست وجوی علل حوادث بر می آیند بعد از تأملات فراوان به این نتیجه رسید که مفهوم علیت و رابطه علت و معلول جزء مفاهیم پایهای ذهن است و خودش در ذهن بوده و از جایی کسب نشده است؛ یعنی ساختار ذهن بشر به گونه ای است که برخی از مفاهیم از جمله مفهوم علت و معلول را نزد خود دارد. به عبارت دیگر دیدن اشیاء به صورت علت و معلول امری ذهنی (سوبژکتیو) است نه عینی (ابژکتیو).

• فلاسفه مسلمان میگویند اصل علیت یک قاعده عقلی است و از تجربه به دست نمی آید زیرا هر داده تجربی خود مبتنی بر این قاعده است
• به عقیده فلاسفه مسلمان همین که ذهن انسان شکل گرفت و متوجه اصل امتناع اجتماع نقیضین شد در می یابد که پدیده ها خود به خود به وجود نمی آیند؛ زیرا اینکه چیزی خودش به خودش وجود بدهد ، به معنای آن است که چیزی که نیست باشد و این همان اجتماع نقیضین است که محال است .
• ابن سینا که حدود شش قرن قبل از هیوم زندگی می کرده است به گونه ای از علیت سخن گفته که گویا پاسخی برای هیوم آماده نموده است.
• ابن سینا می گوید : درک رابطه علیت و پی بردن به آن« علیت » ، از طریق تجربه امکان پذیر نیست؛ زیرا ما از طریق حس و تجربه، فقط به دنبال هم آمدن یا همراه هم آمدن برخی آمدن برخی پدیده ها را می یابیم اما به دنبال هم آمدن دو حادثه به معنای «علیت نیست لذا طبیعی است که کسی که صرفاً تجربه ،گراست نمیتواند تبیین قانع کننده ای از علیت اراده کند.
• بعد از درک ،علیت برای اینکه علت حوادث طبیعی را بدانیم باید از حس و تجربه خود استفاده کنیم.
• کشف علل امور طبیعی از طریق حس و تجربه صورت میگیرد مثلا وقتی کودک صدایی میشنود رویش را به سمت صدا برمی گرداند تا عامل آن را شناسایی کند.

• انسان علاوه بر اینکه درک میکند که هر حادثه ای علت میخواهد درک می کند که هر معلولی از هر علتی پدید نمی آید بلکه هر معلولی از علت خاصی صادر میشود و پدید می آید.
• فیلسوفان می گویند همه انسان ها طبق اصل سنخیت رفتار می کنند؛

• فیلسوفان به جز فیلسوفان تجربه گرا می گویند که اصل سنخیت مانند خود اصل «علیت» یک اصل عقلی است.
• یکی از نتایج اصل سنخیت آن است که انسان از هر چیزی انتظار آثار متناسب با خودش را دارد؛ به همین سبب می کوشد ویژگی های هر شیء را بشناسد و به تفاوت های آن با اشیاء دیگر پی ببرد تا بهتر بتواند آثار ویژه آن را شناسایی کند.
• برای اینکه بدانیم هر علتی چه معلول خاصی دارد باید از تجربه کمک بگیریم و از طرق مختلف تجربی آثار و معلول های هر علتی را شناسایی کنیم.
• با قبول اصل سنخیت است که میتوان برای نظم دقیق جهان پشتوانه عقلی قائل شد و دانشمندان با تکیه بر همین اصل تحقیقات علمی خود را پیگیری می کنند.
• دانشمندان وقتی با پدیده ای مواجه میشوند و میخواهند علت آن را بیابند به سراغ عواملی می روند که تناسب بیشتری با آن پدیده دارد و علت آن پدیده را در میان آن عوامل جست وجو می کنند تا اینکه به علت ویژه آن دست یابند.

• در مباحث قبلی بیان شد که اشیاء در ذات و ماهیت ،خود ممکن الوجود بودهاند و اکنون که موجودند وجود برای آنها ضروری شده است و ضرورت وجود پیدا کرده اند.
• به عقیده ابن سینا آنچه به معلول ضرورت وجود می دهد ، علت است ، و معلول با قطع نظر از علت ، امکان ذاتی ، دارد یعنی ذات و ماهیت آن نسبت به وجود و عدم مساوی است با آمدن علت ، وجود معلول ضرورت می یابد و موجود می شود. پس علت به معلول خود ضرورت وجود می بخشد و معلول را موجود می کند.

معلول که در ذات خود ممکن الوجود است و فقط امکان موجود شدن را دارد توسط علت واجب الوجود میشود و لباس هستی میپوشد چنین واجب الوجود را واجب الوجود بالغيد می نامند.

• حالت یک معلول را که ذاتا ممکن الوجود است میتوان به ترازویی تشبیه کرد که دو کفه آن به حالت تعادل در برابر یکدیگر ایستاده اند و هیچ کفه ای بر کفۀ دیگر فزونی ندارد شئ ممکن الوجود نسبت به وجود و عدم چنین حالتی دارد.
• در اینجا عاملی بیرونی لازم است که یکی از کفه های ترازو را بر دیگری فزونی بخشد و ترازو را از تعادل خارج نماید.
• عقلاً محال است که بدون وجود هیچ عاملی ، یک کفه بر کفۀ دیگر سنگینی کند.
• این عامل بیرونی در مورد شیء ممکن الوجود همان علت است.