درسنامه کامل فلسفه (2) فصل 11 دوران متأخّر

دوره متقدم : از ظهور اسلام تا قرن چهارم - چهره شاخص: فارابی

دوره میانی : از قرن پنجم تا دهم - چهره شاخص ابن سینا (و بعدها سهروردی و ...)

دوره متأخر : از قرن یازده تاکنون - چهره های شاخص : میرداماد ، شیخ بهایی ، میرفندرسکی و ملاصدرا و ...

نکته

• شواهد الربوبیه ،
• مبداء و معاد ،
• تفسیر قرآن.
• الحکمه المتعالیه فی الاسفار الاربعه (اسفار)- مهمترین اثر – دایره المعارف فلسفی ملاصدرا

• منظور از اسفار(سفرها)، سفرهای چهار مرحله ای است که ابتدا عرفا آن را برای بیان مراحل سیر و سلوک انسان به سوی کمال، مطرح کردند، و بعد ملصدرا این تعبیر را برای مراحل فلسفی خودش به کار گرفت.

مثالی که زدم فقط جهت یادگیری بود. واقعیت این است که این سفرها و طی این مراحل در نفس انسان رخ می دهد .حالا به جای مبداء (خلق- مردم) بگذارید و به جای مقصد (حق – خدا)؛ و مسیر را دوباره تکرار کنید. (توجه کنید که این کارها به کمک خدا( با حق) صورت میگیرد):

1. 1. 1. سفر از خلق به سوی حق
      2. سفر در حق و البته با (به کمک) حق
      3. سفر از حق به سوی خلق و البته با (به کمک) حق
      4. سفر در خلق و البته با (به کمک) حق

• اشعار زیر به سفر سوم عرفا اشاره دارند:

یار بی پرده از در و دیوار

در تجلی است یا اولی الابصار

    ****

به صحرا بنگرم، صحرا تو بینم

 به دریا بنگرم دریا تو بینم

به هر جا بنگرم کوه و در و دشت

نشان روی زیبای تو بینم

• حکمت متعالیه ملصدرا، تکامل حکمت مشاء (ابن سینا) و حکمت اشراق (سهروردی) است .
• روش حکمت متعالیه: استدلال و برهان + سلوک و تهذیب و عرفان + وحی و قرآن  

• حکمت متعالیه، اگر چه بر شهود تاکید می کند، عرفان نیست؛  و اگر چه بر دین تاکید می کند، کلم هم نیست؛ بلکه فلسفه است؛ چون: 

  1. 1. هم موضوعش فلسفی است .(از وجود و مسائل بنیادی آن صحبت می کند)
     2. هم روش آن فلسفی است. (عقلی،  استدلالی، برهانی و قیاسی است)
• ملاصدرا این روش را در اسفار رعایت کرده است. ملاصدرا از شهود و وحی، به عنوان تائید و شاهد (موید) کمک گرفته است نه به عنوان پایه و مقدمه. 

• منابع حکمت متعالیه: 

  • • فلسفه مشاء: به ویژه استدلال های قوی ابن سینا
    • فلسفه اشراق: به ویژه اندیشه های سهروردی
    • عرفان اسلمی: به ویژه اندیشه های محی الدین بن عربی
    • تعالیم قرآن و احادیث ائمه

تذکر جدی : مثال هایی که در این بخش می آیند، جهت یادگیری و فهم دیدگاه فلسفه مسلمان است. این مثال ها ،محسوس و مادی اند؛ اما دیدگاه فلسفه اسلامی، عمیق و دقیق است؛ و وقتی می گویند، وجود (هستی) فلان طور است، منظورشان تمام هستی است؛ اعم از مادی یا غیرمادی .

برای شروع سه مبحث پیش رو که مبانی و اصول فلسفی مهم و کلیدی ملاصدرا هستند، ابتدا لازم است چند قدم برداریم:

قدم اول که ابتدای کتاب مطرح شد این بود که: چیزی وجود دارد.(اصل واقعیت مستقل از ذهن)

قدم دوم هم این بود که: دو مفهوم وجود و ماهیت، در ذهن، متمایز و مغایرند .

قدم سوم این بود که: اما این دو در خارج متحدند.

حال این سوال اصلی مطرح میشود: 

در عالم خارج (واقع)، کدام یک از دو مفهوم «وجود» یا «ماهیت»، اصیل (واقعی) هستند؟ یعنی در خارج از ذهن ،کدامشان وجود دارند؟

به طور کلی ،چهار جواب می توان داد (کتاب درسی، دو مورد را گفته):  

1. هیچکدام: که این میرسد به حرف برخی سوفسطائیان (گرگیاس) و خود متناقض است .
2. هر دو: که این یعنی هر یک چیز دو چیز است .

3. ماهیت: یعنی در خارج ماهیت داریم و وجود امر ذهنی و انتزاعی است. به این دیدگاه (اصالت ماهیت) گفته می شود و از سوی میرداماد، مطرح شد. بر اساس این دیدگاه ،آنچه در خارج است (اسب و انسان و درخت و ببر و ... ) است و وجود داشتنشان امر ذهنی است .

4. وجود: یعنی در خارج وجود تحقق دارد، و ماهیت امر انتزاعی و ذهنی است .مابازاء (مصداقِ) واقعیت، وجود است .این دیدگاه از سوی شاگرد میرداماد، یعنی ملاصدرا مطرح شد و به اصالت وجود، شناخته می شود. اصالت وجود، مثل آن است که بگویی آنچه در خارج است وجود است و انسان بودن و اسب بودن و درخت بودن را ذهن ما، از حد و مرزهای آن وجود درک می کند؛ و الا سراسر عالم را وجود پر می کند .

• در بحث اصالت وجود، ماهیت داشتن، همان وجود داشتن نیست. (یعنی بین وجود و ماهیت، تساوی نیست؛ بلکهاینها مغایرند و باید گفت، ماهیت از وجود انتزاع میشود)

به تعبیر دیگر:

وقتی میرداماد جهان اطراف را نگاه کند، کثرت ها و تنوع ها (آسمان ها، ستاره ها، حیوانات، انسان ها، درخت ها، سنگ ها ... )،را اصیل و واقعی می داند و معتقد است از همه اینها، مفهوم وجود را در می یابیم .

اما ملاصدرا وقتی جهان را بنگرد، وحدت و یگانگی همه آنها را در می یابد و می گوید آنچه اصیل و واقعی است وجود است؛ اما ما در تجلیات همین وجود، مفاهیمی چون آسمان، درخت، اسب، انسان، سنگ و ... را در می یابیم .

• این شعر به اصالت وجود اشاره دارد: 

وجود اندر کمال خویش جاری است

تعیین ها، امور اعتباری است

جاری بودن وجود (اصالت وجود)- تعین (ماهیت)- اعتباری (ذهنی)

از توضیح و مثال بالا، فهمیدیم که ملصدرا، جهان را دارای یک حقیقت واحد می داند. (خمیربازی یکدست را به ذهن بیاورید.) یعنی از نگاه او، جهان هستی (وجود) یکپارچه یک حقیقت است و دیگر هیچ .این دیدگاه را وحدت وجود می گویند. ملاصدرا این دیدگاه را از عرفا گرفته است .

• دقت کنیم در وحدت وجود می گوییم فقط یک چیز است و دیگر هیچ (این می شود احد)؛ نمی گوییم چیزهایی هست و ضمنا در کنار آنها یا فوق آنها، خدا هم هست. (این می شود واحد). خدا بیرون هستی نیست. کل هستی همان خداست: قل هو الله احد.
• عرفا برای درک وحدت وجود، از تمثیل استفاده کردند و مثال دریا و امواج آن را به کار بردند. امواج دریا با همه تنوع و تعداد و تکثری که دارند (شبیه ماهیات مختلف)، فقط آب هستند. (شبیه وحدت وجود)
• ملاصدرا برای بیان وحدت وجود،  استدلال و برهان فلسفی ارائه کرد .

• اصالت وجود با وحدت حاکم بر آن (وجودش) است، و کثرت هایی که می بینیم جلوه ها، مراتب، اطوار و سایه های همان وجودند. (شبیه دریا و امواج آن)
• این مطلب که فقط در جهان وجود، وجود دارد و آن وجود، یک حقیقت است، شبیه حرف پارمنیدس است .
• برای فهم شعر زیر که به وحدت وجود اشاره دارد، ابتدا مثالی می زنیم:  

حسن روی تو به یک جلوه که در آیینه کرد

این همه نقش در آیینۀ أوهام انداخت

این همه عکسِ می و نقشِ نگارین که نمود

یک فروغ رخ ساقی است که در انداخت

• میرداماد ببیند، می گوید ،چه قدر رنگ!

• ملاصدرا ببیند می گوید: فقط یک چیز است: نور. رنگ های مختلف ،اطوار و تجلی های نورند!

حالا شعر بالا به اجمال می گوید: تو (وجود = خدا) یک امر واحدی، یک جلوه کردی و یک چیزی، اما اوهام انسان ها (انتزاع و ذهن انسان)،نقش های زیاد می بیند. (ماهیات متکثر را می بیند) .

این همان است که قرآن گفته: «همو، هم اول است و هم آخر، و هم ظاهر است و هم باطن...» 

ابتدا یک مرور کوتاه بر بحث:

میرداماد گفت، ماهیت اصیل است و با این کار، کثرت جهان را توضیح داد و بعد از آن ،می بایست وحدت را توضیح بدهد. برای همین در توضیح وحدت هستی گفت: وجود، امری ذهنی و اعتباری است .

ملاصدرا گفت، وجود اصیل است و با این کار، وحدت جهان را توضیح داد و بعد از آن می بایست، کثرت آن را توضیح دهد. او برای توضیح کثرت جهان، بحث مراتب داشتن وجود را مطرح می کند.  

• ملاصدرا با این سوال مواجه است که حالا که وجود اصیل است و وحدت هم دارد ،وجه تفاوت و اختلف و تنوع و تکثر موجودات هستی در چیست؟   
• او در جواب میگوید: در شدت و ضعف مراتب خود وجود (شدت و ضعف مال ماهیات نیست؛ ما از شدت وضعف وجود، ماهیات را انتزاع می کنیم.)
• ملاصدرا در ارائه این دیدگاه، از بحث نور در فلسفه شیخ شهاب الدین سهروردی (شیخ اشراق) استفاده کرده است.
• برای فهم مراتب داشتن وجود، از مثال کانون نور (خورشید) و پرتوهایش استفاده کرده اند .همانگونه که نورها همه در نور بودن مشترکند و فرقشان فقط در میزان (شدت و ضعف) نور بودنشان است نه در چیز دیگری، وجود هم همین طور است، فرق موجودات مختلف فقط در قوت و ضعف مرتبه وجودی آن هاست نه در چیز دیگر. )محل اتصال فلسفه مشاء )وجود( و فلسفه اشراق (نور))
• و این تفاوت شدت و ضعف باعث تجلیهای مختلف وجود شده است.
• دقت کنیم، شدت و ضعف وجود (یا نور) به معنای ترکیب نور و ظلمت، ترکیب وجود و ماهیت، ترکیب وجود و عدم و ... نیست.  
• به عبارت دیگر، منظور از ماهیت، همان مراتب وجود است .
• نکته بسیار مهم: بنابراین نمی توان گفت ماهیت اصلا و اساسا هیچ واقعیتی ندارد؛ بلکه باید گفت، ماهیات در ضمن وجود، محققند و بسته به نحوه وجود، مراتب وجود، ما ماهیت را انتزاع می کنیم .

• شعر زیر را بفهمیم:

در هزاران جام گوناگون ، شرابی بیش نیست

گرچه بسیارند انجُم ، آفتابی بیش نیست

گرچه برخیزد ز آب بحر ، موجی بی شمار

کثرت اندر موج باشد ، لیک آبی بیش نیست

هزاران جام گوناگون، انجم و موجهای بی شمار، اشاره به کثرت جهان دارند. (ماهیات = مراتب وجود) شراب واحد، آفتاب و آب، اشاره به وحدت جهان دارد. (وحدت وجود)

• حالا می فهمیم که چگونه ملاصدرا از «وجود» در فلسفه مشاء بهره برد و آن را با «نور» در فلسفه اشراق، تکمیل کرد و یک فلسفه با هویت واحد، بنا کرد .

مهم و کلیدی: فهم خدا در فلسفه ملاصدرا (غنی بالذات)، زمانی قابل فهم و تبیین است که سه اصل اساسی ملاصدرا یعنی اصالت وجود، وحدت وجود و مراتب داشتن وجود، فهمیده شود .