آموزش جامع آزمون جامع قالب های شعر فارسی

گزینه ج

مثنوی قالبی است که در آن هر بیت برای خود قافیهٔ مستقلی دارد (الف الف / ب ب / ج ج /...) و به همین دلیل دست شاعر برای سرودن داستان ها و مطالب طولانی باز است. شاهنامه فردوسی و مثنوی معنوی مولوی نمونه های برجستهٔ آن هستند.

گزینه ب

رباعی (و همچنین دوبیتی) قالبی کوتاه است که همیشه و دقیقاً از چهار مصرع (یعنی دو بیت) تشکیل می شود.

گزینه ب

ساختار قافیهٔ غزل (و قصیده) به این صورت است که مصرع اول و دومِ بیتِ اول (که به آن مَطلَع می گویند و مصرّع است) و مصرعِ دومِ تمامِ بیت های بعدی با هم، هم قافیه هستند. (الگوی الف الف / ب الف / ج الف / ...)

گزینه ب

حکیم عمر خیام نیشابوری به عنوان بزرگ ترین و مشهورترین شاعر رباعی سرا در تاریخ ادبیات فارسی و حتی جهان شناخته می شود. رباعیات او عمدتاً مضامین فلسفی و تأمل در هستی دارند.

گزینه د

قطعه قالبی است که برخلاف غزل و قصیده، بیت اولش الزاماً مصرّع نیست (یعنی دو مصرع بیت اول هم قافیه نیستند) و فقط مصرع های زوج (دوم، چهارم، ششم و...) هم قافیه هستند. این قالب برای بیان مضامین اخلاقی، تعلیمی، مدح، هجو یا حکایات کوتاه مناسب است.

گزینه ب

بیت ترجیع یا برگردان، بیتِ یکسانی است که در پایان هر «خانه» از قالب ترجیع بند عیناً تکرار می شود.

گزینه د

باباطاهر عریان همدانی، با اشعار عارفانه و عاشقانهٔ پرسوز و اغلب با گویش لری یا همدانی، شناخته شده ترین شاعر قالب دوبیتی (یا ترانه) در ادبیات فارسی است.

گزینه ج

نیما یوشیج (علی اسفندیاری) با ارائهٔ نظریه و نمونه های عملی، راه را برای شعر نو فارسی باز کرد و به همین دلیل «پدر شعر نو» لقب گرفته است.

گزینه ج

هر بخش از مسمط که معمولاً بین ۳ تا ۶ مصرع دارد و مصرع هایش (به جز آخری) هم قافیه هستند، رشته نامیده می شود. مصرع آخر هر رشته «بند» نام دارد.

گزینه ب

مستزاد (به معنی زیاد شده) قالبی است که با افزودن یک بخش کوتاه (زیاده) به انتهای هر مصرع یک شعر پایه (مثل غزل یا رباعی) ایجاد می شود.

گزینه ج

قصیده از نظر تعداد ابیات معمولاً طولانی تر از غزل است (بیش از ۱۵ بیت و گاه تا صدها بیت) و برخلاف غزل که بیشتر مضامین عاشقانه و عارفانه دارد، قصیده عمدتاً به مدح، ستایش، پند، مرثیه، وصف و مضامین حکمی می پردازد.

گزینه ج

شعر نیمایی وزن عروضی دارد و ویژگی شاخص آن کوتاه و بلند بودن مصرع هاست. اما استفادهٔ منظم از قافیه در جای ثابت (مانند شعر کهن) در آن الزامی نیست و شاعر آزادانه از آن استفاده می کند.

گزینه د

ترکیب بند مشهور عاشورایی با مطلع «باز این چه شورش است که در خلق عالم است» سرودهٔ محتشم کاشانی است و یکی از شاهکارهای مرثیه سرایی در ادب فارسی به شمار می رود.

گزینه ب

شعر سپید (شعر منثور یا آزاد) فاقد وزن عروضی منظم است و آهنگ آن بیشتر از تناسب کلمات و موسیقی درونی زبان حاصل می شود. شعر نیمایی، غزل، رباعی و سایر قالب های سنتی همگی وزن عروضی دارند.

گزینه ج

در قالب ترکیب بند، بیتی که در پایان هر «خانه» می آید و بخش ها را به هم پیوند می دهد (بیت ترکیب)، در هر بخش متفاوت است و تکرار نمی شود. این تفاوت اصلی آن با ترجیع بند است.

گزینه ب

قالب شعر قطعه است. دلیل: بیت اول مصرّع نیست (وزید / رسید هم قافیه نیستند). فقط مصرع های زوج (رسید / دید / ناپدید) هم قافیه هستند. موضوع شعر (وصف بهار و شادی) نیز با قطعه سازگار است. (این قطعه از سعدی است).

گزینه ج

هر دو قالب چهار مصرع دارند و الگوی قافیهٔ رایجشان یکسان است (AABA یا AAAA). تفاوت اصلی و قطعی این دو قالب در وزن عروضی آن هاست. رباعی وزن خاص خود را دارد (مشهور به لاحول ولاقوة...) و دوبیتی وزن متفاوتی دارد (معمولاً مفاعیلن مفاعیلن فعولن). موضوع نیز می تواند کمک کننده باشد (رباعی اغلب فلسفی، دوبیتی عاشقانه/عارفانه ساده) اما قطعی نیست.

گزینه ج

قالب شعر غزل است. بیت اول مصرّع است (تنهایی / بازآیی هم قافیه اند) و مصرع دومِ بیت دوم (شکیبایی) نیز با آن ها هم قافیه است. موضوع شعر نیز عاشقانه و مناسب غزل است. (این غزل از حافظ است).

گزینه ب

در قالب مسمط، مصرعِ آخرِ هر رشته که «بند» نامیده می شود، با بندهای (مصرع های آخر) سایر رشته ها هم قافیه است و این قافیهٔ مشترک، پیونددهندهٔ کل شعر است.

گزینه ج

بیت اول شعر مصرّع است (ناولها / مشکل ها هم قافیه هستند). این ویژگی مطلع غزل، قصیده و مثنوی است. اما قالب قطعه، بیتی که اولش مصرّع باشد، ندارد. بنابراین این بیت نمی تواند مطلع قطعه باشد. (این بیت، مطلع غزل مشهوری از حافظ است).

گزینه ب

قالب شعر غزل است. بیت اول مصرّع است (با من / کجا من). مصرع های زوجِ بیت های بعدی (تنگنا من / رها من) نیز با آن هم قافیه هستند. موضوع شعر نیز حسی و عاطفی است. (این غزل از سیمین بهبهانی است).

گزینه ب

بیت ترکیب، بیتی مستقل و مصرّع است که در پایان هر خانهٔ ترکیب بند می آید و آن خانه را به خانهٔ بعدی پیوند می دهد. مهم ترین ویژگی اش این است که این بیت در هر بخش متفاوت است.

گزینه ب

قالب شعر مثنوی است. هر بیت قافیهٔ مستقلی دارد: بیت اول (می رسد / می رسد)، بیت دوم (ده چهار را / می رسد). این الگوی قافیه (الف الف / ب ب) مشخصهٔ مثنوی است. (این ابیات از مولوی است).

گزینه ج

مسمط مربع یعنی هر رشتهٔ آن ۴ مصرع دارد. طبق تعریف مسمط، همهٔ مصرع های یک رشته به جز مصرع آخر (بند) قافیهٔ درونی دارند. پس در مسمط مربع، ۳ مصرع اول قافیهٔ درونی دارند و مصرع چهارم (بند) قافیهٔ دیگری دارد که با بندهای دیگر هم قافیه است.

گزینه ج

این شعر در قالب نیمایی است. ویژگی های آن: ۱. مصرع ها کوتاه و بلند هستند. ۲. وزن عروضی دارد (اگرچه در مصرع های کوتاه و بلند جاری است). ۳. قافیه (مهتاب/شب تاب، لیک/چند/می شکند) جای مشخصی ندارد.

گزینه د

این بیت مصرّع است (می گذرد / می گذرد). این ساختار می تواند مطلع غزل، قصیده یا مثنوی باشد. اما با توجه به مضمون فلسفی (گذر عمر و اغتنام فرصت) و کوتاهی احتمالی شعر، به احتمال بسیار زیاد بخشی از یک رباعی (مانند رباعیات خیام) یا شاید یک دوبیتی است. گزینه های دیگر کمتر محتمل هستند.

گزینه ب

این شعر یک غزل از حافظ است. بیت اول مصرّع (خواهد شد / خواهد شد) و مصرع های زوجِ بیت های بعدی (نگران خواهد شد / ...) نیز هم قافیه هستند. تعداد ابیات آن معمولاً بین ۵ تا ۱۵ بیت است و محتوای آن بیشتر عاشقانه، عارفانه یا ترکیبی از هر دو است. بیت پایانی که نام شاعر (تخلص) در آن آمده، مقطع نام دارد.

گزینه ب

ویژگی اصلی و تعریف کنندهٔ قالب مثنوی، هم قافیه بودن دو مصرعِ هر بیت با یکدیگر است (دانا بود / برنا بود). هر بیت قافیهٔ مستقلی دارد که با بیت قبل و بعد متفاوت است. محتوای داستانی یا مصرّع بودن بیت اول ویژگی های رایج مثنوی هستند، اما تعریف اصلی آن بر اساس قافیهٔ هر بیت است.

گزینه ب

در حالت عادی مسمط، قافیهٔ بند با قافیهٔ درونی رشته متفاوت است. اما اگر مصرع بند نیز با سایر مصرع های همان رشته هم قافیه باشد (یعنی تمام مصرع های یک رشته هم قافیه باشند و این قافیه در هر رشته تغییر کند)، به آن مسمط مزدوج می گویند. این نوع کمتر رایج است.

گزینه د

قالب شعر ترکیب بند است. شعر از دو بخش (خانه) تشکیل شده که هر کدام ساختار غزل مانند دارند (خانه اول قافیه فروش، خروش، جمع، چغور، موی، فروش؛ خانه دوم قافیه ناز، نیاز، رباب، حجاب، سحاب). نکته کلیدی بیتِ رابطِ بین دو خانه است. بیت رابط اول (برکش ای مطرب... / ...طنبور و سرود) با بیت رابط دوم (شادی روی بتی... / ...مسکین و خراب!) متفاوت است. متفاوت بودن بیت رابط، مشخصهٔ ترکیب بند است.

گزینه ج

در قالب رباعی، معمولاً سه مصرع اول نقش مقدمه را دارند و زمینه را برای بیان نکتهٔ اصلی، شگفتی، پرسش یا نتیجه گیری فراهم می کنند و این پیام نهایی در مصرع چهارم (که به آن ضربه یا اوج رباعی هم می گویند) بیان می شود. این ویژگی ساختاری و معنایی به جذابیت رباعی می افزاید.

گزینه الف

این شعر در قالب چهارپاره سروده شده است. چهارپاره قالبی است که از چند دوبیتی با معنای پیوسته تشکیل شده و در آن فقط مصرع های دوم و چهارمِ هر بند (هر چهارپاره) با هم هم قافیه اند و قافیهٔ هر بند با بند دیگر متفاوت است. در اینجا: بند اول (نمی زند / پر نمی زند)، بند دوم (بر نمی کند / نمی زند). قافیه مصرع های زوج هر بند یکی است اما قافیه بند اول با بند دوم فرق دارد. (این شعر از هوشنگ ابتهاج (سایه) است).

گزینه ج

مهم ترین ویژگی مشترک ساختاری غزل و قصیده، مصرّع بودن بیت اول (مَطلَع) و پیروی از الگوی قافیه ای یکسان (الف الف / ب الف / ج الف / ...) است. تفاوت اصلی آن ها در تعداد ابیات (قصیده معمولاً طولانی تر است) و موضوع غالب (غزل بیشتر عاشقانه/عارفانه، قصیده بیشتر مدحی/تعلیمی/...) است.

گزینه ب

این شعر نمونه ای از شعر سپید است. دلیل: ۱. وزن عروضی منظم ندارد. ۲. قافیهٔ پایانی منظم ندارد (اگرچه تکرار «ارزان» نوعی موسیقی ایجاد کرده). ۳. شکل ظاهری و زبان آن به نثر نزدیک است اما دارای بار عاطفی و مفهومی شعر است. (این شعر از قیصر امین پور است).

گزینه ج

این تعریف دقیق قالب ترجیع بند است. ویژگی کلیدی آن، تکرار عینِ یک بیت (بیت ترجیع) در پایان تمام خانه هاست.

گزینه ب

مهم ترین عاملی که مثنوی را برای مضامین طولانی و داستانی مناسب می کند، تغییر قافیه در هر بیت است. شاعر مجبور نیست مانند غزل یا قصیده، یک قافیهٔ واحد را در تمام ابیات (در مصرع دوم) رعایت کند و برای هر بیت، قافیهٔ جدیدی می آورد. این امر دست او را برای بیان مطالب متنوع و طولانی باز می گذارد و از تکراری شدن و محدودیت انتخاب واژگان جلوگیری می کند.

گزینه ج

قالب چهارپاره از چند بند چهار مصرعی (دوبیتی مانند) تشکیل شده که هر بند قافیهٔ مستقلی در مصرع های زوج دارد (الف ب / ج ب یا الف ب / د ب). هر بند چهارپاره شبیه به یک قطعهٔ دو بیتی است که از نظر معنایی به بندهای دیگر پیوند خورده است. مسمط مزدوج هم شباهت دارد اما ساختار رشته و بند آن کمی متفاوت است.

گزینه ج

این دو بیت بخشی از یک رباعی مشهور خیام است: «هر سبزه که بر کنار جویی رسته است / گویی ز لب فرشته خویی رسته است / پا بر سر سبزه تا به خواری ننهی / کان سبزه ز خاک لاله رویی رسته است». در ساختار رایج رباعی (AABA)، مصرع سوم نباید قافیه داشته باشد. اما اگر این دو بیت را به تنهایی یک رباعی فرض کنیم، فاقد مصرع سوم و چهارم است و نمی توان در مورد قافیهٔ مصرع سوم و چهارم قضاوت کرد. با این حال، در مقایسه با الگوی کامل، مهم ترین بخش غایب، مصرع سومِ فاقد قافیه و مصرع چهارمِ هم قافیه با دو مصرع اول است. از بین گزینه ها، آزاد بودن قافیه مصرع سوم جزئی از ساختار مورد انتظار است که در این دو بیت وجود ندارد.

گزینه د

تضمین در قالب مسمط (معمولاً مخمس یا مسدس) به این صورت است که شاعرِ تضمین کننده، قبل از هر بیتِ (یا گاهی هر مصرعِ) غزلِ شاعرِ اصلی، چند مصرع از خود با قافیه ای متفاوت می آورد و سپس بیت (یا مصرع) شاعر اصلی را به عنوان «بند» در انتهای رشته قرار می دهد. به این ترتیب، بندهای مسمط، ابیات (یا مصرع های) غزل اصلی خواهند بود.

گزینه ب

هدف اصلی نیما از شکستن تساوی طولی مصرع ها، ایجاد هماهنگی بیشتر بین فرم (طول مصرع) و محتوا (واحد معنایی یا آهنگ مورد نظر) بود. او معتقد بود طول ثابت مصرع ها در شعر کهن، گاهی شاعر را مجبور به کش دادن بی مورد مطلب یا ناتمام گذاشتن آن در یک مصرع می کند. با کوتاه و بلند کردن مصرع، شاعر می تواند هر جا که جمله یا واحد آهنگ کلام تمام می شود، مصرع را نیز به پایان برساند و به زبانی طبیعی تر نزدیک شود.

گزینه ب

«ردیف» کلمه یا کلماتی است که بعد از قافیه عیناً تکرار می شود. در غزل (و قصیده)، اگر ردیف وجود داشته باشد، باید در تمام محل های قافیه (مطلع و مصرع های زوج) یکسان باشد (مانند «می کند» در غزل «بشنو از نی...»). اما در مثنوی، چون قافیهٔ هر بیت مستقل است، ردیف نیز در صورت وجود، فقط در همان بیت تکرار می شود و می تواند در بیت های مختلف، متفاوت باشد (یا اصلاً وجود نداشته باشد). گزینه الف اشتباه است (ردیف همیشه بعد از قافیه است). گزینه ج نادرست است (هر دو می توانند ردیف داشته باشند یا نداشته باشند). گزینه د تا حدی درست است اما تفاوت اصلی در نحوه تکرار است.

گزینه ج

این بخش از شعر «صدای پای آب» سهراب سپهری، به شعر سپید نزدیک تر است. دلیل اصلی آن، نداشتن وزن عروضی منظم است. اگرچه مصرع ها کوتاه و بلند هستند، اما این کوتاهی و بلندی تابع وزن عروضی نیست، بلکه بیشتر تابع جریان طبیعی کلام و واحدهای معنایی است. قافیهٔ مشخصی هم ندارد. محتوای عرفانی می تواند در هر قالبی بیاید و دلیل تشخیص قالب نیست.

گزینه ج

«بند» (مصرع آخر هر رشته) در مسمط، با هم قافیه بودن با بندهای دیگر، نقش پیونددهندهٔ رشته ها را ایفا می کند. این نقش شبیه به نقش «بیت ترجیع» در ترجیع بند است که با تکرار شدن در پایان هر خانه، آن ها را به هم متصل می کند. تفاوت اصلی در این است که بند یک مصرع است و بیت ترجیع یک بیت کامل.

گزینه ج

یکی از دلایل جذابیت و رواج بیشتر غزل، موسیقی قوی آن در بیت مطلع (به دلیل مصرّع بودن) است که از همان ابتدا توجه شنونده را جلب می کند. قطعه فاقد این بیت مصرّع در آغاز است و قافیه تنها در مصرع های زوج ظاهر می شود که ممکن است از نظر ایجاد موسیقی اولیه، آن را نسبت به غزل در جایگاه ضعیف تری قرار دهد. محدودیت موضوعی نیز نقش دارد، اما نبود مطلع مصرّع عامل ساختاری مهمی است. وزن قطعه پیچیده تر نیست و الزام به تعداد ابیات زوج ندارد.

گزینه ج

«زیاده» در مستزاد، علاوه بر ارتباط معنایی، باید از نظر وزنی نیز با مصرع اصلیِ قبل از خود هماهنگی داشته باشد. این هماهنگی به این معنی است که یا دقیقاً وزن یکسانی دارند (که کمتر رایج است) یا وزنِ زیاده، بخشی از وزنِ مصرع اصلی است و به راحتی در ادامهٔ آن خوانده می شود و خللی در آهنگ کلی ایجاد نمی کند.

گزینه ج

کوتاه و بلند شدن مصرع ها متناسب با واحدهای کامل معنایی و جملات، باعث می شود شعر نیمایی از حالت تقطیع یکسان و گاه مصنوعی شعر کهن فاصله بگیرد و به جریان طبیعی گفتار و زبان محاوره نزدیک تر شود. شاعر دیگر مجبور نیست جملهٔ خود را برای پر کردن طول ثابت مصرع، کش دهد یا ناتمام رها کند.

گزینه ب

قالب ترکیب بند به دلیل اینکه بیت رابطِ آن در پایان هر خانه متفاوت است، این امکان را به شاعر می دهد که در هر بیت ترکیب، جمع بندی متفاوتی از خانهٔ قبل ارائه دهد یا فضا را برای ورود به خانهٔ بعد تغییر دهد. در ترجیع بند، تکرار عین بیت ترجیع، بیشتر بر یک مضمون واحد تأکید می کند. مسمط نیز با بندهای هم قافیه، پیوستگی بیشتری دارد.

گزینه ب

الگوی قافیه بندی رایج در دوبیتی (مصرع ۱، ۲ و ۴ هم قافیه و مصرع ۳ آزاد: AABA یا گاهی هر چهار مصرع هم قافیه: AAAA) دقیقاً مانند الگوی قافیه بندی رباعی است. تفاوت اصلی این دو قالب در وزن آنهاست.

گزینه ب

این ویژگی ها دقیقاً مشخصات اصلی شعر نیمایی است: ۱. داشتن وزن عروضی، ۲. کوتاه و بلند بودن مصرع ها، ۳. آزادی در استفاده از قافیه. وجود وزن عروضی، گزینهٔ شعر سپید را رد می کند.

گزینه ج

یکی از اهداف اصلی ابداع قالب های بخشی مانند ترجیع بند، ترکیب بند و مسمط، غلبه بر محدودیت قافیهٔ واحد در قالب هایی مانند غزل و قصیده بود. شاعر با استفاده از قافیه های درونی متفاوت در هر بخش (خانه یا رشته) و تنها یک قافیهٔ پیونددهنده (بیت ترجیع، بیت ترکیب یا بند)، می توانست هم شعری طولانی بسراید، هم از تکرار بیش از حد یک قافیه جلوگیری کند و هم تنوع موسیقایی بیشتری به شعر خود ببخشد. این قالب ها معمولاً برای اشعار طولانی تر از غزل به کار می روند و برای مضامین مختلفی استفاده شده اند.