آموزش جامع مستزاد

قالب مستزاد: شعری با دنباله های دلنشین!

در دنیای رنگارنگ قالب های شعر فارسی، قالبی وجود دارد که گویی شاعر به هر مصرع شعرش، دنباله ای کوتاه و هم نوا اضافه کرده است. این قالب جالب و خوش آهنگ، مُستَزاد نام دارد. کلمهٔ مستزاد به معنی «زیاد شده» یا «افزوده شده» است و به همین بخش های کوتاهی اشاره دارد که به انتهای هر مصرعِ یک شعر (معمولاً غزل یا رباعی) اضافه می شوند.

تصور کنید یک غزل زیبا داریم؛ حالا اگر شاعر بیاید و در پایان هر مصرع آن، یک عبارت یا کلمهٔ کوتاه و مرتبط (از نظر معنی و وزن) اضافه کند، آن شعر به قالب مستزاد درمی آید. این بخش افزوده شده، که به آن «زیاده» هم می گویند، باعث می شود شعر حالتی کشیده تر و گاه تأکید بیشتری پیدا کند و موسیقی کلام را دلنشین تر سازد. این بخش افزوده معمولاً معنی مصرع اصلی را کامل تر یا بر آن تأکید می کند. بیایید با ساختار این قالب بیشتر آشنا شویم.

ساختار و ویژگی های قالب مستزاد

ویژگی های اصلی که به ما در شناخت مستزاد کمک می کنند:

۱. شعر پایه

مستزاد معمولاً بر پایهٔ یک قالب شعری دیگر (مانند غزل یا رباعی) ساخته می شود. یعنی اگر بخش های اضافه شده را حذف کنیم، یک غزل یا رباعی کامل باقی می ماند.

۲. بخش افزوده (زیاده)

به آخر هر مصرع از شعر پایه، یک بخش کوتاه (کلمه یا عبارت) اضافه می شود که به آن زیاده یا افزوده می گویند. این بخش:

• معمولاً از نظر معنایی، مصرعِ اصلیِ قبل از خود را کامل می کند یا بر آن تأکید دارد.
• هم وزن مصرع اصلی است یا وزن آن بخشی از وزن مصرع اصلی است و با آن هماهنگی دارد.
• معمولاً کوتاه تر از مصرع اصلی است.

۳. قافیه

قافیه در مستزاد به دو صورت بررسی می شود:

• قافیه مصرع های اصلی: این مصرع ها از الگوی قافیه بندی شعرِ پایه تبعیت می کنند (مثلاً در مستزاد بر پایه غزل، الگوی قافیه مصرع های اصلی مانند غزل است: الف الف / ب الف / ج الف...).
• قافیه بخش های افزوده (زیاده ها): بخش های افزوده نیز معمولاً بین خودشان قافیه دارند. رایج ترین حالت این است که تمام «زیاده»ها با هم هم قافیه باشند یا حداقل زیاده های مصرع های دوم با هم هم قافیه باشند.

شکل گرافیکی

شکل کلی یک مستزاد بر پایه غزل را می توان این گونه نشان داد:

(در اینجا الف، ب، ج قافیه مصرع های اصلی و «ت» قافیهٔ بخش های افزوده است).

موضوعات رایج در مستزاد

مستزاد برای بیان مضامین مختلفی به کار رفته است، از جمله:

• عاشقانه و غنایی
• مدح و ستایش
• مضامین اجتماعی و انتقادی (به خصوص در دوره مشروطه)
• طنز و شوخی

مستزادسرایان نامدار

اگرچه مستزاد به اندازه قالب هایی چون غزل یا مثنوی رایج نبوده، اما شاعرانی در این قالب طبع آزمایی کرده اند:

• مسعود سعد سلمان (از اولین نمونه ها)
• مولوی (نمونه های کمی دارد)
• امیرخسرو دهلوی
• در دوره معاصر: ملک الشعرای بهار، میرزاده عشقی، ادیب الممالک فراهانی، اقبال لاهوری (در اشعار اردو و فارسی).

نمونه هایی از قالب مستزاد

تمرین برای یادگیری بهتر

اشعار زیر را بررسی کنید و مشخص کنید کدام یک مستزاد است و چرا.

نکات کنکوری و تکمیلی قالب مستزاد

سوالات پرتکرار قالب مستزاد در امتحانات و کنکور

شناسایی قالب مستزاد از روی ظاهر و ویژگی ها، تشخیص بخش اصلی و بخش افزوده، و درک ارتباط معنایی بین آن ها از سوالات رایج است.

سوالات تستی (همراه با پاسخ تشریحی):

سوالات تشریحی (همراه با پاسخ کامل):