آموزش جامع غزل

قالب غزل: ترنم عشق و عرفان در شعر فارسی

در میان قالب های گوناگون شعر فارسی، غزل جایگاهی ویژه دارد. غزل، که در لغت به معنای «سخن گفتن با معشوق» یا «حدیث عاشقی» است، قالبی است که بیش از هر قالب دیگری، بیانگر عواطف و احساسات لطیف انسانی، به ویژه عشق و عرفان بوده است. وقتی نام شاعران بزرگی چون حافظ، سعدی و مولوی را می شنویم، بی درنگ غزل های دلنشین آن ها در ذهنمان تداعی می شود. غزل مانند آینه ای است که سوز و گداز عاشق، شور و حال عارف و گاه دردها و دغدغه های اجتماعی شاعر را بازتاب می دهد.

اما چه ویژگی هایی غزل را می سازد و آن را از قالب های دیگر مانند قصیده یا مثنوی متمایز می کند؟ بیایید با هم ساختار و ویژگی های این قالب پرطرفدار را بررسی کنیم.

ساختار و ویژگی های قالب غزل

مهم ترین ویژگی های غزل عبارتند از:

۱. قافیه و ردیف

ویژگی اصلی برای شناخت غزل، الگوی قافیه بندی آن است. در غزل:

• مصرع اولِ بیت اول با تمام مصرع های دومِ همهٔ بیت ها هم قافیه است.
• مصرع های اولِ بیت های دیگر (به جز بیت اول) معمولاً قافیه ندارند (مگر در موارد خاصی که غزل «مُصَرَّع» باشد).

شکل قافیه بندی غزل به صورت زیر است (گاهی ممکن است ردیف هم داشته باشد):

این الگوی قافیه دقیقاً مانند قالب قصیده است. در واقع، غزل از دل قصیده بیرون آمده است.

۲. تعداد ابیات

غزل معمولاً شعری کوتاه یا متوسط است. تعداد ابیات آن معمولاً بین ۵ تا ۱۲ بیت است، اگرچه گاهی غزل های کوتاه تر یا بلندتر (تا ۱۵ یا ۱۷ بیت) هم سروده شده است.

۳. مَطلَع و مَقطَع

بیت اول غزل را مَطلَع (محل طلوع) می گویند، زیرا هر دو مصرع آن هم قافیه است و شعر با آن آغاز می شود. بیت آخر غزل را مَقطَع (محل قطع و پایان) می نامند.

۴. تَخَلُّص

یکی از ویژگی های رایج (و نه الزامی) غزل، آمدن تخلّص شاعر در بیت پایانی (مَقطَع) است. تخلّص نام شعری شاعر است که ممکن است نام اصلی او باشد (مثل سعدی) یا نامی مستعار (مثل حافظ). شاعر با آوردن تخلّص، هم شعرش را امضا می کند و هم گاهی در بیت آخر با خود یا معشوقش سخن می گوید.

۵. موضوع و درون مایه

همان طور که از نامش پیداست، موضوع اصلی و اولیهٔ غزل، عشق (عشق زمینی یا آسمانی) بوده است. بعدها مضامین عرفانی نیز به درون مایهٔ اصلی غزل تبدیل شد. در دوره های بعد، به ویژه از دوران مشروطه به بعد، مضامین اجتماعی و سیاسی نیز به غزل راه یافت. بیان عواطف و احساسات شخصی، وصف طبیعت و یاد ایام جوانی نیز از دیگر موضوعات رایج در غزل است.

۶. استقلال نسبی ابیات

در غزل، برخلاف مثنوی که معمولاً داستانی پیوسته دارد، هر بیت می تواند معنای تقریباً مستقلی داشته باشد. البته کل غزل حول یک محور عاطفی یا فکری می چرخد، اما می توان از هر بیت به تنهایی نیز لذت برد و معنایی دریافت کرد.

سیر تحول غزل

غزل به شکل امروزی، از قرن ششم هجری، با مستقل شدن بخش تَغَزُّل (بخش عاشقانه ای که در ابتدای قصیده ها می آمد) پدیدار شد. سنایی غزنوی را پایه گذار غزل عرفانی می دانند. در قرن هفتم و هشتم، با ظهور شاعران بزرگی چون مولوی، سعدی و به ویژه حافظ، غزل به اوج کمال خود رسید.

• سعدی: استاد غزل عاشقانه است که زبان ساده و دلنشینی دارد.
• مولوی: غزل های عارفانه پرشور و وجدآمیزی سروده است.
• حافظ: غزل عاشقانه-عارفانه را به اوج رساند و پیچیده ترین و پرمعناترین غزل های فارسی از اوست.

در دورهٔ بازگشت ادبی و سپس در دورهٔ مشروطه و معاصر، غزل همچنان یکی از قالب های محبوب باقی ماند و شاعرانی چون صائب تبریزی (سبک هندی)، فرخی یزدی، رهی معیری، شهریار، هوشنگ ابتهاج (سایه)، سیمین بهبهانی و فاضل نظری غزل های ماندگاری سرودند.

نمونه هایی از قالب غزل

تمرین برای یادگیری بهتر

با توجه به ویژگی های گفته شده، قالب شعرهای زیر را مشخص کنید.

نکات کنکوری و تکمیلی قالب غزل

سوالات پرتکرار قالب غزل در امتحانات و کنکور

شناسایی قالب غزل، ویژگی های آن (قافیه، تعداد ابیات، مطلع، مقطع، تخلص)، مضامین رایج و شاعران برجسته، همواره مورد توجه طراحان سوال بوده است.

سوالات تستی (همراه با پاسخ تشریحی):

سوالات تشریحی (همراه با پاسخ کامل):