آموزش جامع شعر نو

شعر نو: پنجره ای تازه به دنیای واژه ها

تا قرن ها، شاعران ایرانی اشعار خود را در قالب های مشخصی مانند غزل، قصیده، مثنوی، رباعی و... می سرودند. این قالب ها قوانین دقیق و مشخصی برای وزن (آهنگ کلام) و قافیه داشتند. اما حدود صد سال پیش، با تغییرات بزرگ اجتماعی و فکری در ایران، نیاز به بیان حرف های تازه با زبانی نو و شکلی متفاوت احساس شد. شاعران احساس کردند قالب های قدیمی، دیگر برای بیان تجربه ها و دغدغه های انسان امروزی کافی نیستند. این شد که جریانی به نام شعر نو یا شعر نیمایی شکل گرفت.

شعر نو، عنوانی کلی برای اشعاری است که از قوانین سفت و سخت شعر کهن فارسی، به خصوص در زمینهٔ قالب و گاهی وزن و قافیه، پیروی نمی کنند. پدر این جریان و کسی که راه را برای سرودن این گونه اشعار باز کرد، «علی اسفندیاری» مشهور به «نیما یوشیج» بود. نیما با نگاهی نو به شعر و امکانات زبان فارسی، ساختاری جدید پیشنهاد داد که به شاعر آزادی عمل بیشتری می داد تا بتواند اندیشه و احساس خود را راحت تر و طبیعی تر بیان کند.

تفاوت های اصلی شعر نو با شعر کهن

مهم ترین تفاوت های شعر نو (به خصوص نوع نیمایی آن) با شعر کلاسیک عبارتند از:

• طول مصرع ها: در شعر کهن، تمام مصرع های یک شعر (مثلاً یک غزل) از نظر طول و وزن کاملاً یکسان بودند. اما در شعر نیمایی، طول مصرع ها کوتاه و بلند می شود و دیگر مساوی نیست. شاعر به اندازهٔ نیازِ معنایی و آهنگی که در ذهن دارد، مصرع را کوتاه یا بلند می کند. انگار که شاعر، لباس کلمات را دقیقاً به اندازهٔ قامتِ معنا می دوزد!
• قافیه: در شعر کهن، جای قافیه کاملاً مشخص بود (مثلاً در پایان تمام بیت های مثنوی یا در پایان مصرع های دوم غزل). اما در شعر نیمایی، قافیه جای مشخص و ثابتی ندارد. شاعر هر کجا که از نظر موسیقی یا برای تأکید معنایی لازم بداند، از قافیه استفاده می کند و الزامی به تکرار منظم آن نیست.
• قالب: شعر کهن قالب های معینی داشت (غزل، قصیده،...). شعر نو قالب از پیش تعیین شدهٔ شعر کهن را ندارد و ساختار آن بیشتر تابع محتوا و جریان ذهنی شاعر است.
• محتوا: اگرچه مضامین مشترک هم وجود دارد، اما شعر نو بیشتر به مسائل زندگی امروزی، دغدغه های اجتماعی، افکار و احساسات فردی انسان معاصر می پردازد.

انواع اصلی شعر نو

شعر نو فارسی، به خصوص آن بخشی که در کتاب های درسی با آن سروکار داریم، به دو دستهٔ اصلی تقسیم می شود:

۱. شعر نیمایی

این همان شیوه ای است که نیما یوشیج بنیان گذاشت و رایج ترین نوع شعر نو در کتاب های درسی است. ویژگی های اصلی آن:

• دارای وزن عروضی است: یعنی آهنگی درونی دارد که از تکرار پایه های آوایی منظم (ارکان عروضی) ایجاد می شود، اما برخلاف شعر کهن، این آهنگ در مصرع های کوتاه و بلند جریان دارد.
• طول مصرع ها مساوی نیست: شاعر بنا به نیاز، مصرع ها را کوتاه و بلند می آورد.
• قافیه جای مشخصی ندارد: شاعر هر کجا لازم بداند از قافیه استفاده می کند.

شاعرانی چون نیما یوشیج، مهدی اخوان ثالث، سهراب سپهری، فروغ فرخزاد، فریدون مشیری و قیصر امین پور نمونه های درخشانی از شعر نیمایی دارند.

۲. شعر سپید (شعر منثور یا آزاد)

نوع دیگری از شعر نو است که قدمی فراتر از شعر نیمایی برداشته و خود را از قید وزن عروضی هم رها کرده است. ویژگی های اصلی آن:

• فاقد وزن عروضی منظم است: آهنگ آن بیشتر از طریق چینش کلمات، تکرارها و موسیقی درونی واژه ها ایجاد می شود، نه از تکرار پایه های آوایی منظم.
• فاقد قافیه به شکل سنتی است: اگرچه ممکن است از تکرار برخی صداها یا کلمات برای ایجاد موسیقی استفاده شود، اما قافیهٔ پایانی منظم ندارد.
• شکل ظاهری آن شبیه نثر است: اما با نثر معمولی فرق دارد؛ دارای تخیل، عاطفه و آهنگ است و جملات معمولاً کوتاه و بریده بریده هستند.

مهم ترین نمایندهٔ این نوع شعر در ایران، «احمد شاملو» (الف. بامداد) است. بخش هایی از اشعار سهراب سپهری نیز به شعر سپید نزدیک است.

نمونه هایی از شعر نو

تمرین برای یادگیری بهتر

نوع هر یک از اشعار زیر را مشخص کنید (شعر کهن / شعر نیمایی / شعر سپید).

نکات کنکوری و تکمیلی شعر نو

سوالات پرتکرار شعر نو در امتحانات و کنکور

شناسایی نوع شعر (نیمایی یا سپید)، درک ویژگی های هر کدام، مقایسه با شعر کهن و شناخت شاعران شاخص، از سوالات متداول این مبحث است.

سوالات تستی (همراه با پاسخ تشریحی):

سوالات تشریحی (همراه با پاسخ کامل):