1736019749.png)
قالب قطعه: تکه‌ای اندیشه در قاب شعر
در میان قالب‌های متنوع شعر فارسی، قالبی وجود دارد به نام قطعه. همان‌طور که از اسمش پیداست، قطعه به معنی «تکه» یا «پاره» است. وجه تسمیهٔ آن این است که ساختار قافیه‌بندی‌اش شبیه به ابیات میانی یک قصیده یا غزل است، انگار که تکه‌ای از یک شعر بلندتر (بدون بیت اولِ مصرّع آن) جدا شده باشد. قطعه قالبی نسبتاً ساده و روان است که شاعران بسیاری از آن برای بیان اندرزهای اخلاقی، نکات تعلیمی، مضامین اجتماعی و حتی نامه‌نگاری و مناظره بهره برده‌اند.
پروین اعتصامی، شاعرهٔ نامدار معاصر، بسیاری از اشعار پندآموز و مناظره‌های زیبای خود را در قالب قطعه سروده است. بیایید با ویژگی‌های این قالب بیشتر آشنا شویم.
ساختار و ویژگی‌های قالب قطعه
ویژگی‌های اصلی قالب قطعه به شرح زیر است:
۱. قافیه
مهم‌ترین مشخصهٔ قطعه که آن را از غزل و قصیده متمایز می‌کند، قافیهٔ بیت اول آن است:
- در قطعه، بیت اول مصرّع نیست، یعنی دو مصرع بیت اول لزوماً با هم هم‌قافیه نیستند.
- فقط مصرع‌های دومِ تمام بیت‌ها (از بیت اول تا آخر) با هم هم‌قافیه هستند.
شکل قافیه‌بندی قطعه به صورت زیر است (گاهی ممکن است ردیف هم داشته باشد):
بیت اول: .............. ب / .............. الف
بیت دوم: .............. ج / .............. الف
بیت سوم: .............. د / .............. الف
بیت چهارم: .............. ه / .............. الف
و ...
مقایسه کنید با شکل غزل و قصیده که بیت اولشان حتماً مصرّع بود (الف / الف).
۲. تعداد ابیات
قطعه حداقل دو بیت دارد و برای حداکثر تعداد ابیات آن محدودیتی ذکر نشده است، اما معمولاً شعری کوتاه یا متوسط است.
۳. وحدت موضوع
برخلاف غزل که گاهی ابیات آن از نظر معنایی مستقل هستند، در قطعه معمولاً تمام ابیات حول یک موضوع واحد می‌چرخند و با هم ارتباط معنایی نزدیکی دارند.
۴. موضوع و درون‌مایه
قطعه بیشتر برای بیان موضوعات زیر به کار می‌رود:
- اخلاقی و تعلیمی: بیان پند و اندرز، نکات آموزنده و حکمت.
- اجتماعی: طرح مسائل و مشکلات جامعه.
- مناظره: گفتگوی بین دو یا چند چیز یا شخص برای بیان نکته‌ای اخلاقی یا اجتماعی (مانند اشعار پروین اعتصامی).
- مدح، هجو، رثا، یا نامه‌نگاری.
شاعران نامدار قطعه‌سرا
اگرچه شاعران بسیاری در قالب قطعه شعر سروده‌اند، اما برخی در این زمینه شهرت بیشتری دارند:
- ابن یمین فریومدی: از قدیمی‌ترین و معروف‌ترین قطعه‌سرایان (قرن هشتم).
- انوری ابیوردی: شاعر قرن ششم که قطعات حکمی و مدحی دارد.
- سعدی: در گلستان و بوستان قطعات اخلاقی و حکیمانهٔ بسیاری دارد.
- پروین اعتصامی: بیشتر اشعار دیوان او در قالب قطعه و با مضامین اخلاقی، اجتماعی و به‌ویژه مناظره است.
نمونه‌هایی از قالب قطعه
مثال از ابن یمین (اخلاقی)
آن کس که بداند و بداند که بداند
اسب شرف از گنبد گردون بجهاند
آن کس که بداند و نداند که بداند
آگاه نمایید که بس خفته نماند
آن کس که نداند و بداند که نداند
لنگان خرک خویش به منزل برساند
آن کس که نداند و نداند که نداند
در جهل مرکب ابدالدهر بماند
(قافیه: ـَـاند (بجهاند، نماند، برساند، بماند). بیت اول مصرّع نیست. وحدت موضوع: انواع دانایی و نادانی)
مثال از انوری (حکایت و تمثیل)
نشنیده‌ای که زیر چناری کدوبُنی
بررُست و بردمید بر او بر، به روز بیست
پرسید از چنار که تو چند روزه‌ای؟
گفتا چنار سال مرا بیشتر ز سی است
خندید پس بدو که من از تو به بیست روز
برتر شدم بگوی که این کاهلیت چیست؟
او را چنار گفت که امروز ای کدو
با تو مرا هنوز نه هنگام داوری است
فردا که بر من و تو وزد باد مهرگان
آنگه شود پدید که نامرد و مرد کیست!
(قافیه: ـیست (بیست، سی است، چیست؟، داوری است، کیست!). بیت اول مصرّع نیست. وحدت موضوع: حکایت کدوبن و چنار)
مثال از پروین اعتصامی (مناظره)
سیر، یک روز طعنه زد به پیاز
که تو مسکین چقدر بد بویی
گفت، از عیب خویش بی‌خبری
زان ره از خلق، عیب می‌جویی
گفتن از زشترویی دگران
نشود باعث نکورویی
تو گمان می‌کنی که شاخ گلی
به صف سرو و لاله می‌رویی
(قافیه: ـویی (بویی، جویی، نکورویی، رویی). بیت اول مصرّع نیست. وحدت موضوع: مناظره سیر و پیاز)
تمرین برای یادگیری بهتر
قالب شعرهای زیر را با ذکر دلیل مشخص کنید.
1
ای نسیم سحر آرامگه یار کجاست؟
منزل آن مه عاشق‌کش عیار کجاست؟
شب تار است و ره وادی ایمن در پیش
آتش طور کجا موعد دیدار کجاست؟
قالب: غزل.
دلیل: بیت اول مصرّع است (یار کجاست؟ / عیار کجاست؟). قافیه در مصرع دوم بیت دوم نیز تکرار شده است (دیدار کجاست؟). این الگوی (الف الف / ب الف) مشخصه غزل (و قصیده) است. با توجه به مضمون عاشقانه-عارفانه و نام حافظ که در انتهای آن می‌آید، غزل است.
2
پدر آن دیگری را برگرفته
چو جان خویشتن در بر گرفته
نخستین کار، پیرایه بدو کرد
ز پیرایه، جهان آرا بدو کرد
قالب: مثنوی.
دلیل: هر بیت قافیهٔ مستقلی دارد و دو مصرع هر بیت هم‌قافیه‌اند (برگرفته/گرفته - بدو کرد/بدو کرد).
3
فضل خدای را که تواند شمار کرد؟
یا کیست آن که شکر یکی از هزار کرد؟
آن صانع قدیم که بر فرش کائنات
چندین هزار صورت الوان نگار کرد
قالب: قطعه.
دلیل: بیت اول مصرّع نیست (شمار کرد؟ / هزار کرد؟). فقط مصرع‌های زوج (دوم و چهارم) هم‌قافیه هستند (هزار کرد / نگار کرد).
نکات کنکوری و تکمیلی قالب قطعه
1 مهم‌ترین نشانه: نداشتن مَطلَع (یعنی هم‌قافیه نبودن دو مصرع بیت اول)، کلید اصلی تشخیص قطعه از غزل و قصیده است.
2 وحدت موضوع: برخلاف غزل، قطعه معمولاً انسجام معنایی دارد و تمام ابیات به یک موضوع خاص می‌پردازند.
3 قالب تعلیمی: قطعه به دلیل ساختار ساده و تمرکز بر یک موضوع، برای بیان مطالب آموزشی، اخلاقی و اجتماعی بسیار مناسب است.
4 پروین و مناظره: پروین اعتصامی استاد به کارگیری قالب قطعه برای بیان مفاهیم از طریق مناظره (گفتگوی اشیاء یا حیوانات) است.
5 قطعه و قصیده: وجه تسمیه قطعه (تکه یا پاره) به این دلیل است که گویی ابیات میانی یک قصیده (بدون مطلع آن) را جدا کرده‌اند.
سوالات پرتکرار قالب قطعه در امتحانات و کنکور
شناسایی قالب قطعه از روی شکل قافیه، دانستن ویژگی‌ها، مضامین رایج و مقایسه آن با غزل و قصیده، از سوالات متداول قالب‌شناسی است.
سوالات تستی (همراه با پاسخ تشریحی):
1 کدام ویژگی، قالب قطعه را از غزل و قصیده متمایز می‌کند؟
الف تعداد ابیات
ب موضوع اخلاقی
ج هم‌قافیه نبودن دو مصرع بیت اول
د داشتن وحدت موضوع
گزینه ج
بارزترین تفاوت ساختاری قطعه با غزل و قصیده، مصرّع نبودن بیت اول آن است.
2 کدام شاعر معاصر بیشتر اشعار خود را در قالب قطعه سروده است؟
الف شهریار
ب پروین اعتصامی
ج نیما یوشیج
د ملک‌الشعرای بهار
گزینه ب
پروین اعتصامی به ملک‌الشعرای قطعه‌سرای معاصر مشهور است و بسیاری از مناظره‌ها و اشعار اخلاقی-اجتماعی خود را در این قالب سروده است.
3 موضوع اصلی و غالب در قالب قطعه چیست؟
الف عشق و عرفان
ب حماسه و تاریخ
ج اخلاق، تعلیم و اجتماع
د مدح و ستایش
گزینه ج
اگرچه موضوعات دیگری هم در قطعه آمده، اما کاربرد اصلی و غالب آن برای بیان مطالب اخلاقی، تعلیمی و اجتماعی بوده است.
4 شکل قافیه بندی «الف ب / ج ب / د ب / ...» مربوط به کدام قالب است؟
الف مثنوی
ب غزل
ج قطعه
د رباعی
گزینه ج
این شکل نشان می‌دهد که بیت اول مصرّع نیست (قافیه مصرع اول «الف» و قافیه مصرع دوم «ب» است) و قافیه فقط در مصرع‌های دوم («ب») تکرار می‌شود. این الگوی قافیهٔ قالب قطعه است.
5 علت نام‌گذاری قالب قطعه چیست؟
الف کوتاه بودن تعداد ابیات آن
ب استفاده از قطعات موسیقی در آن
ج بریده شدن و تکه تکه بودن موضوعات آن
د شباهت آن به تکه‌ای از وسط یک قصیده
گزینه د
وجه تسمیه قطعه این است که قافیه‌بندی آن (عدم تصریع بیت اول و تکرار قافیه در مصرع‌های زوج) مانند ابیات میانی یک قصیده یا غزل است، گویی قطعه‌ای از آن شعر بلند جدا شده است.
سوالات تشریحی (همراه با پاسخ کامل):
6 قالب قطعه را از نظر شکل قافیه تعریف کنید.
قطعه قالبی است که در آن بیت اول مصرّع نیست (یعنی دو مصرع بیت اول هم‌قافیه نیستند) و فقط مصرع‌های دوم تمام ابیات با هم هم‌قافیه هستند.
7 دو ویژگی محتوایی مهم قالب قطعه را بنویسید.
۱. داشتن وحدت موضوع (تمام ابیات حول یک محور معنایی می‌چرخند).
۲. پرداختن به مضامین اخلاقی، تعلیمی، اجتماعی، حکایت یا مناظره.
8 چرا قالب قطعه برای سرودن «مناظره» مناسب است؟
زیرا قطعه معمولاً وحدت موضوع دارد و شاعر می‌تواند به راحتی گفتگوی بین دو طرف مناظره را به صورت پیوسته و با تمرکز بر یک نکتهٔ اصلی در طول قطعه ادامه دهد.
9 قالب دو بیت زیر چیست؟ دلیل خود را بیان کنید.
گویند روی سرخ تو سعدی چه زرد کرد؟
اکسیر عشق بر مسم افتاد و زر کرد
دل بر توانگری ننهیم ای برادَران
یوسف به بند بود و خداوند، مَر کرد!
قالب: قطعه.
دلیل: بیت اول مصرّع نیست (زرد کرد / زر کرد). مصرع‌های دوم هر دو بیت هم‌قافیه هستند (زر کرد / مَر کرد).
10 نام یکی از قطعه‌سرایان قدیم و یکی از قطعه‌سرایان معاصر را بنویسید.
- شاعر قدیم: ابن یمین (یا انوری، یا سعدی)
- شاعر معاصر: پروین اعتصامی
نتیجه‌گیری:
قطعه، قالبی منسجم و هدفمند در شعر فارسی است که با ساختار قافیه‌ای خاص خود (عدم تصریع بیت اول) شناخته می‌شود. این قالب به دلیل داشتن وحدت موضوع، بستر مناسبی برای بیان اندیشه‌های اخلاقی، اجتماعی، تعلیمی و حکایات آموزنده فراهم کرده است. شاعرانی چون ابن یمین، انوری و به‌ویژه پروین اعتصامی، با بهره‌گیری از ظرفیت‌های این قالب، آثار ماندگاری در زمینه پند و حکمت و مناظره خلق کرده‌اند. شناخت قطعه به درک بهتر بخشی از اشعار متعهد و اندیشه‌ورز ادبیات فارسی کمک می‌کند.