شعری است بر یك وزن با بیت های مصرع، كه هر بیت قافیه ای جداگانه دارد . و چون هر بیت دارای دو قافیه است آن را مثنوی (مزدوج یا دوتایی) نامیده اند. شعری که در آن هر بیت قافیه هایی مستقل و جدا از ابیات دیگر داشته باشد مثنوی، یا دوگانی نام دارد.
مثنوی به سبب امکان نوکردن قافیه در هر بیت برای سرودن منظومه های بلند مناسب تر است. مثنوی از قدیمی ترین قالب های شعر فارسی و مخصوص زبان فارسی است و در همه ادوار از آن استفاده می شده است .
موضوع مثنوی :
حماسی و تاریخی: شاهنامه فردوسی، اسکندر نامه نظامی
اخلاقی و تعلیمی: بوستان سعدی
عاشقانه و بزمی: خسرو شیرین نظامی، ویس و رامین فخرالدین اسعد گرگانی
عارفانه: مثنوی معنوی مولانا، منطق الطیر، عطار نیشابوری
شکل گرافیکی قالب مثنوی:
------------------ * ------------------ *
------------------ + ------------------ +
------------------ # ------------------ #
------------------ & ------------------ &
و یا :
مثنوی را می توان به شکل زیر تصویر کرد:
------------------ الف ------------------ الف
------------------ ب ------------------ ب
------------------ ج ------------------ ج
------------------ د ------------------ د
سرودن مثنوی از قرن سوم و چهارم هجری آغاز شده است که از بهترین مثنوی ها می توان به شاهنامه فردوسی، حدیقه سنایی، خمسه نظامی و مثنوی مولوی اشاره کرد.
مشخصات مثنوی :
1- تعداد ابیات مثنوی حداقل دو بیت است و حداكثر برای آن وجود ندارد .
2- مثنوی مناسب ترین قالب برای بیـان داستان ها و مطالب طولانی از جمله تواریخ و قصص است .
3- موضوع و درون مایه مثنوی حماسی ، تاریخی ، اخلاقی ، تعلیمی ، عاشقانه ، بزمی و عارفانه است .
مشهورترین مثنوی سرایان عبارتنداز: فردوسی ، نظامی ، اسدی توسی ، مولوی ، عطّار ، سعدی ، سنایی ، جامی ، پروین اعتصامی و شهریار .
نمونه ای از مثنوی از بوستان سعدی
حکایت
یــــــــکی گربـــــــــه در خانــــــــه زال بود که بــــرگشته ایام و بد حـــــــال بـــــــود
روان شد به مهمــــــــــان سرای امیـــر غلامان سلطان زدند شر بــه تیــــــــــر
چکان خونش از استخوان می دوید همی گفت و از هول جان می دوید
اگــــــر جستم از دست این تیــــر زن من و موش و ویـــــــــــرانه پیـــــــــر زن