آموزش جامع مثنوی

قالب مثنوی: قطار بی وقفهٔ داستان و حکمت!

شعر فارسی مانند باغی پر از گل های رنگارنگ است و هر گلی، شکل و عطر خاص خودش را دارد. قالب های شعری هم مثل همین گل ها هستند و هر کدام ویژگی های منحصر به فردی دارند. یکی از قدیمی ترین، پرکاربردترین و مهم ترین قالب های شعر فارسی، مثنوی است. حتماً نام شاهنامه فردوسی، مثنوی معنوی مولوی یا بوستان سعدی را شنیده اید؛ همهٔ این شاهکارهای بزرگ در قالب مثنوی سروده شده اند.

اما چه چیزی مثنوی را از بقیه قالب ها متمایز می کند؟ چرا شاعران بزرگ برای سرودن داستان ها، حماسه ها و مطالب طولانی این قالب را انتخاب کرده اند؟ بیایید با هم به دنیای مثنوی سفر کنیم و با ویژگی های آن آشنا شویم.

مثنوی چیست؟ (تعریف و شکل قافیه)

مثنوی (که به آن دوگانی یا مزدوج هم می گویند) شعری است که در یک وزن مشخص سروده می شود، اما ویژگی اصلی و متمایزکنندهٔ آن، قافیهٔ بیت ها است. در قالب مثنوی، هر بیت برای خودش قافیهٔ جداگانه ای دارد و هر دو مصرعِ همان بیت با هم هم قافیه هستند. یعنی مصرع اول با مصرع دوم همان بیت قافیه دارد، اما بیت بعدی قافیهٔ جدید و مستقلی خواهد داشت.

به خاطر همین داشتنِ دو قافیه در هر بیت، به آن مثنوی (یعنی دوتایی) می گویند. شکل قافیه بندی در مثنوی به صورت زیر است:

همان طور که می بینید، هر بیت مثل یک واحد مستقل عمل می کند و شاعر مجبور نیست قافیهٔ بیت اول را تا آخر شعر ادامه دهد. این ویژگی به شاعر آزادی عمل زیادی می دهد.

چرا قالب مثنوی برای منظومه های بلند مناسب است؟

مهم ترین دلیل محبوبیت مثنوی برای سرودن اشعار طولانی، همین آزادی در انتخاب قافیه برای هر بیت است. در قالب هایی مثل غزل یا قصیده، شاعر باید یک قافیه را در تمام ابیات رعایت کند و پیدا کردن کلمات هم قافیهٔ مناسب برای ده ها یا صدها بیت، بسیار دشوار است. اما در مثنوی، شاعر در هر بیت از این محدودیت رهاست و می تواند با خیال راحت تر، داستان یا مطلب مورد نظرش را در صدها و حتی هزاران بیت ادامه دهد.

موضوعات رایج در قالب مثنوی

به دلیل انعطاف پذیری و ظرفیت بالا، از قالب مثنوی برای بیان موضوعات بسیار متنوعی استفاده شده است. مهم ترین این موضوعات عبارتند از:

• حماسی و تاریخی: شرح دلاوری ها، جنگ ها و رویدادهای تاریخی. مشهورترین نمونه: شاهنامه فردوسی، اسکندرنامه نظامی.
• اخلاقی و تعلیمی: بیان پند و اندرز، حکمت و آموزش مفاهیم اخلاقی و اجتماعی. مشهورترین نمونه: بوستان سعدی، حدیقةالحقیقه سنایی.
• عاشقانه و بزمی: روایت داستان های عاشقانه و مضامین مربوط به عشق و دلدادگی. مشهورترین نمونه: خسرو و شیرین و لیلی و مجنون نظامی، ویس و رامین فخرالدین اسعد گرگانی.
• عارفانه: بیان مفاهیم عرفانی، سیر و سلوک و تجربیات معنوی. مشهورترین نمونه: مثنوی معنوی مولوی، منطق الطیر عطار نیشابوری.

نمونه هایی از قالب مثنوی

تمرین برای یادگیری بهتر

با توجه به قافیهٔ ابیات، مشخص کنید کدام یک از شعرهای زیر در قالب مثنوی سروده شده اند.

نکات کنکوری و تکمیلی قالب مثنوی

سوالات پرتکرار قالب مثنوی در امتحانات و کنکور

شناسایی قالب مثنوی از روی شکل قافیه، دانستن ویژگی ها، موضوعات و شاعران برجستهٔ آن، بخش مهمی از سوالات قالب شناسی در آزمون هاست.

سوالات تستی (همراه با پاسخ تشریحی):

سوالات تشریحی (همراه با پاسخ کامل):