1736019749.png)
قالب مسمط: دانه های مروارید به رشته کشیده شده!
در میان قالب های گوناگون شعر فارسی، قالبی وجود دارد که ساختارش شبیه به رشته ای مروارید است که دانه هایش با نظمی خاص کنار هم چیده شده اند. این قالب زیبا و خوش آهنگ، مُسَمَّط نام دارد. کلمهٔ «مسمّط» به معنی «به رشته کشیده شده» یا «نخ و مهره» است و به ساختار بخش بخش و منظم این قالب اشاره دارد. مسمط از چند بخش یا «رشته» تشکیل شده که هر رشته خود شامل چند «مصرع» است و در پایان هر رشته، یک مصرعِ «بند» قرار می گیرد که نقش پیونددهنده را ایفا می کند.
تصور کنید شاعر چند مصرع هم قافیه را پشت سر هم می آورد و در انتهای آن ها، یک مصرع با قافیه ای متفاوت قرار می دهد. این مجموعه یک «رشته» را می سازد. سپس شاعر رشتهٔ دیگری را با قافیهٔ درونی جدید، اما با همان مصرعِ بندِ پایانی (یا مصرعی هم قافیه با آن) می سازد. این نظم و تکرار قافیه های درونی و قافیهٔ مشترکِ بندها، موسیقی دلنشینی به شعر می بخشد. منوچهری دامغانی، شاعر دوره غزنوی، از اولین و برجسته ترین شاعرانی است که از این قالب استفاده کرده است. بیایید با جزئیات ساختار مسمط آشنا شویم.
ساختار و ویژگی های قالب مسمط
مسمط از دو جزء اصلی تشکیل می شود:
۱. رشته (یا بخش)
هر مسمط از چند واحد یا بخش تشکیل شده که به هر کدام یک رشته می گویند. هر رشته شامل چند مصرع (معمولاً ۳ تا ۶ مصرع یا بیشتر) است:
- تمام مصرع های یک رشته (و کل شعر) هم وزن هستند.
- درون هر رشته، تمام مصرع ها به جز مصرع آخر، با هم هم قافیه هستند. این قافیهٔ درونیِ هر رشته، با قافیهٔ درونیِ رشته های دیگر متفاوت است.
۲. بند (مصرع پایانی هر رشته)
مصرعِ آخرِ هر رشته را بَند می گویند. این مصرع نقش مهمی در ساختار مسمط دارد:
- قافیهٔ «بند» با قافیهٔ مصرع های دیگرِ همان رشته متفاوت است.
- مهم ترین نکته: تمام «بند»ها در سراسر شعر (یعنی مصرع آخرِ تمام رشته ها) با همدیگر هم قافیه هستند. این قافیهٔ مشترکِ بندها، مانند قافیهٔ اصلی در غزل یا قصیده عمل می کند و تمام رشته ها را به هم پیوند می دهد.
انواع مسمط
مسمط ها را بر اساس تعداد مصرع های هر رشته نام گذاری می کنند:
- مسمط مثلّث: هر رشته ۳ مصرع دارد (۲ مصرع هم قافیه + ۱ بند).
- مسمط مربّع: هر رشته ۴ مصرع دارد (۳ مصرع هم قافیه + ۱ بند).
- مسمط مخمّس: هر رشته ۵ مصرع دارد (۴ مصرع هم قافیه + ۱ بند). (بسیار رایج)
- مسمط مسدّس: هر رشته ۶ مصرع دارد (۵ مصرع هم قافیه + ۱ بند). (بسیار رایج)
- و... (مسبّع، مثمّن و...)
شکل گرافیکی (مثال: مسمط مسدّس)
شکل کلی قافیه بندی یک مسمط مسدس (۶ مصرعی) را می توان به صورت زیر نمایش داد:
**رشته اول:**
.............. الف
.............. الف
.............. الف
.............. الف
.............. الف
(بند ۱) ...... **ب**
**رشته دوم:**
.............. ج
.............. ج
.............. ج
.............. ج
.............. ج
(بند ۲) ...... **ب**
**رشته سوم:**
.............. د
.............. د
.............. د
.............. د
.............. د
(بند ۳) ...... **ب**
(و الی آخر)
(در اینجا الف، ج، د قافیهٔ درونی هر رشته و «ب» قافیهٔ مشترکِ تمام بندهاست).
موضوعات رایج در مسمط
مسمط قالبی نسبتاً انعطاف پذیر است و برای بیان موضوعات گوناگونی به کار رفته:
- مدح و ستایش (به ویژه در آثار قدما مانند منوچهری).
- وصف طبیعت (مانند برخی اشعار منوچهری).
- مرثیه و سوگواری.
- مضامین عاشقانه.
- مضامین اجتماعی و سیاسی (به ویژه در دوره مشروطه).
مسمط سرایان نامدار
شاعران مطرحی در این قالب شعر سروده اند:
- منوچهری دامغانی: که او را ابداع کننده یا حداقل بهترین سرایندهٔ مسمط در اوایل شعر فارسی می دانند.
- قاآنی شیرازی: در دوره قاجار مسمط های بسیار روانی سروده است.
- ملک الشعرای بهار: در دوره معاصر از این قالب برای مضامین اجتماعی و سیاسی بهره برد.
- ادیب الممالک فراهانی و شیخ بهایی نیز نمونه های خوبی از مسمط دارند.
نمونه هایی از قالب مسمط
مثال از منوچهری دامغانی (مسمط مسدّس)
[رشته اول]
خیزید و خز آرید که هنگام خزان است
باد خنک از جانب خوارزم وزان است
آن برگ رزان بین که بر آن شاخ رزان است
گویی به مثل پیرهن رنگ رزان است
دهقان به تعجب سر انگشت گزان است
(بند ۱) کاندر چمن و باغ نه گل ماند و نه **گلنار**
[رشته دوم]
تیرِ مه گذشت و آمد آبانِ مه نو
می انگبین بیار و حلوا ز مه نو
تخمی به دست تو داد خردادِ مه نو
زان تخم بدی بسِتد آذر ز مه نو
نازی بکن و بخت بِده وام ز مه نو
(بند ۲) و امروز بده وام وُ ستان، خرمیِ **پار**
(قافیه درونی رشته ۱: ان است / قافیه درونی رشته ۲: مه نو / قافیه بندهای ۱ و ۲: ار (گلنار، پار). هر رشته ۶ مصرع دارد -> مسدس)
مثال از قاآنی شیرازی (مسمط مربّع)
[رشته اول]
به رویِ بختِ من، گویی، درِ امّید نگشودند
به کویِ من، دمی، مَهر و وفا ره ننمودند
ز مُلکِ عافیت، گویی، مرا بیرون فرستادند
(بند ۱) که هرگز روی آسایش به من **ننمود** دُوران ها
[رشته دوم]
زِ بس بارِ ستم، پشتم خَمیده چون کمان گردید
به پیری مُبتلا گَشتم، جوانی از میان گردید
دلِ بی طاقتم، آماجِ تیرِ این و آن گردید
(بند ۲) چه سازم با مصیبت هایِ جان فرسا **فراوان ها**
(قافیه درونی رشته ۱: ودند / قافیه درونی رشته ۲: گردید، آن گردید / قافیه بندهای ۱ و ۲: ان ها (دوران ها، فراوان ها). هر رشته ۴ مصرع دارد -> مربع) *توجه: در این نمونه، قافیهٔ درونی رشتهٔ اول کامل نیست.*
مثال از ملک الشعرای بهار (مسمط مخمّس - اجتماعی)
[رشته اول]
الا ای داورِ دانا تو میدانی که ایرانی
چه کردَد در پسِ دوران، بچَرخیدَند دورانها
من از بهرِ تو میگویم، به صد افسوس واویلا
چه آمد بر سرِ ایران ز جورِ جُور پیشینان
(بند ۱) هزاران گریه دارد، قصّهٔ مُلکِ **کیانی**
[رشته دوم]
از آن روزی که یزدگرد شهِ ساسانیان گم شد
به دستِ تازیان، آن فَرّ و سازِ خسروان گم شد
به کلی آبرو و نامِ ایرانی چو جان گم شد
چه گویم کان کیان رفتند و نام و رسمشان گم شد
(بند ۲) کجا رفت آن نشان ها، کو شکوهِ **باستانی**؟
(در رشته اول، قافیه های درونی متنوع هستند و نظم کلاسیک ندارند. در رشته دوم قافیه درونی 'گم شد' است. قافیه بندها: انی (کیانی، باستانی). هر رشته ۵ مصرع دارد -> مخمس)
تمرین برای یادگیری بهتر
قالب اشعار زیر را مشخص کنید و دلیل خود را بیان کنید.
1
به جهان خرّم از آنم که جهان خرّم از اوست
عاشقم بر همه عالَم که همه عالَم از اوست
به غنیمت شمر ای دوست دم عیسی صبح
تا دل مُرده مگر زنده کنی کاین دم از اوست
قالب: غزل.
دلیل: بیت اول مصرّع است (اوست/اوست) و قافیه در مصرع زوج بیت دوم تکرار شده (اوست). ساختار بخشی یا مصرع بند ندارد.
2
یارم چو قدح به دست گیرد
بازار بتان شکست گیرد
هر کس که بدید چشم او گفت
کو محتسبی که مست گیرد؟
در بحر فتاده ام چو ماهی
تا یار مرا به شست گیرد
قالب: غزل.
دلیل: بیت اول مصرّع است (گیرد/گیرد) و قافیه در مصرع های زوجِ ابیات بعدی تکرار شده (گیرد/گیرد). ساختار بخشی یا مصرع بند ندارد.
3
چه نماز باشد آن را که تو در خیال باشی؟
تو صنم نمی گذاری که مرا نماز باشد
نه چنین حساب کردم چو تو دوست می گرفتم
که ثنا و حمد گوییم و جفا و ناز باشد
خبر از درون ندارم که برم حدیث بیرون
نفسی بیار و بنشین، سخنی بگو که من هم
سرِ گفتگو ندارم، نه طریق باز باشد
قالب: مسمط (مربع).
دلیل: شعر به رشته هایی تقسیم شده. در رشتهٔ اول (دو بیت اول)، سه مصرع (باشی، باشد، می گرفتم) قافیه درونی ندارند، اما مصرع چهارم (بند: ناز باشد) قافیه مستقلی دارد. در رشتهٔ دوم (بیت سوم و مصرع بعدش)، مصرع های پنجم و ششم (بیرون، هم) قافیه درونی ندارند، اما مصرع هفتم (بند: باز باشد) با بند قبلی (ناز باشد) هم قافیه است. این ساختار مسمط مربع است (هرچند قافیه درونی کاملاً رعایت نشده). *نکته: این نمونه از سعدی است و نشان دهنده انعطاف در رعایت دقیق قافیه درونی است.*
نکات کنکوری و تکمیلی قالب مسمط
1 کلید شناسایی: به ساختار رشته رشته و به خصوص به قافیهٔ مشترکِ مصرعِ آخرِ هر رشته (قافیهٔ بندها) توجه کنید. همچنین قافیهٔ درونیِ مصرع های هر رشته (غیر از بند) باید یکسان باشد (هرچند گاهی شاعران کاملاً رعایت نکرده اند).
2 تفاوت با ترجیع/ترکیب بند: در ترجیع/ترکیب بند، هر «خانه» معمولاً یک غزل کامل است و با یک «بیت» کامل (شامل دو مصرع) به خانهٔ بعد وصل می شود. اما در مسمط، هر «رشته» با یک «مصرع» (بند) به رشتهٔ بعد وصل می شود.
3 منوچهری و قاآنی: این دو شاعر، به ویژه منوچهری، استادان مسلم قالب مسمط هستند و آشنایی با سبک و نمونه های اشعار آن ها مفید است.
4 تضمین و مسمط: گاهی شاعران غزلی از شاعر دیگر را «تضمین» می کنند و آن را به شکل مسمط (معمولاً مخمس) درمی آورند. در این حالت، چهار مصرع اول هر رشته سرودهٔ شاعرِ تضمین کننده و مصرع پنجم (بند) سرودهٔ شاعرِ اصلی است.
5 انعطاف در قافیه درونی: در برخی مسمط ها، به ویژه در دوره های متأخر، شاعران در رعایت دقیق قافیهٔ درونی مصرع های یک رشته سخت گیری کمتری به خرج داده اند و بیشتر بر قافیهٔ مشترکِ بندها تأکید کرده اند.
سوالات پرتکرار قالب مسمط در امتحانات و کنکور
شناسایی قالب مسمط، تشخیص نوع آن (مثلث، مربع،...)، یافتن قافیهٔ بندها و قافیهٔ درونی، و مقایسه با قالب های مشابه، از مباحث مهم هستند.
سوالات تستی (همراه با پاسخ تشریحی):
1 در قالب مسمط، به مصرعِ آخرِ هر رشته که با مصرعِ آخرِ رشته های دیگر هم قافیه است، چه می گویند؟
الف رشته
ب مصرع درونی
ج بند
د بیت ترکیب
گزینه ج
مصرعِ آخرِ هر رشته که قافیهٔ مشترکِ کل شعر را دارد، بَند نامیده می شود.
2 اگر هر رشته از یک مسمط شامل ۵ مصرع باشد، آن مسمط چه نامیده می شود؟
الف مربع
ب مخمس
ج مسدس
د مثلث
گزینه ب
مسمطی که هر رشتهٔ آن ۵ مصرع دارد (۴ مصرع با قافیه درونی + ۱ بند)، مخمّس نامیده می شود.
3 کدام شاعر به عنوان یکی از اولین و برجسته ترین سرایندگان مسمط شناخته می شود؟
الف سعدی
ب حافظ
ج فردوسی
د منوچهری دامغانی
گزینه د
منوچهری دامغانی، شاعر دوره غزنوی، از اولین و ماهرترین سرایندگان مسمط در شعر فارسی است.
4 در یک رشته از مسمط، کدام مصرع ها با هم هم قافیه اند؟
الف فقط مصرع اول و آخر
ب همهٔ مصرع ها با هم
ج همهٔ مصرع ها به جز مصرع آخر (بند)
د فقط مصرع آخر (بند)
گزینه ج
در هر رشته از مسمط، همهٔ مصرع ها به جز مصرع آخر (بند)، قافیهٔ درونی مشترکی دارند.
5 تفاوت اصلی مسمط با ترجیع بند در چیست؟
الف مسمط قافیهٔ بند ندارد ولی ترجیع بند دارد.
ب مسمط با یک مصرع (بند) پیوند می خورد ولی ترجیع بند با یک بیت (ترجیع).
ج در مسمط همه بندها متفاوتند ولی در ترجیع بند تکراری است.
د مسمط وزن دارد ولی ترجیع بند ندارد.
گزینه ب
تفاوت اصلی ساختاری این است که بخش های مسمط (رشته ها) با یک مصرع (بند) به هم متصل می شوند، در حالی که بخش های ترجیع بند (خانه ها) با یک بیت کامل (بیت ترجیع) پیوند می خورند.
سوالات تشریحی (همراه با پاسخ کامل):
6 قالب مسمط را از نظر ساختار رشته و بند توضیح دهید.
مسمط از چند بخش به نام «رشته» تشکیل شده است. در هر رشته، تمام مصرع ها به جز مصرع آخر، قافیهٔ درونی یکسانی دارند. مصرعِ آخرِ هر رشته که «بند» نام دارد، قافیه ای متفاوت با مصرع های دیگر همان رشته دارد، اما تمام بندها در کل شعر با یکدیگر هم قافیه هستند.
7 مسمط مخمس و مسدس هر کدام چند مصرع در هر رشته دارند؟
- مسمط مخمّس: هر رشته ۵ مصرع دارد.
- مسمط مسدّس: هر رشته ۶ مصرع دارد.
8 قافیهٔ اصلی و پیونددهندهٔ کل شعر در مسمط، در کدام قسمت قرار دارد؟
در «بند»ها (یعنی مصرع آخرِ هر رشته).
9 با توجه به ساختار زیر، نوع مسمط را مشخص کنید و قافیهٔ بندها و قافیهٔ درونی رشتهٔ اول را بنویسید.
مصرع ۱ (پایانش: آید)
مصرع ۲ (پایانش: زاید)
مصرع ۳ (پایانش: شاید)
مصرع ۴ (بند ۱: کند)
مصرع ۵ (پایانش: خیزد)
مصرع ۶ (پایانش: بیزد)
مصرع ۷ (پایانش: آمیزد)
مصرع ۸ (بند ۲: زند)
- نوع مسمط: مربّع (چون هر رشته ۴ مصرع دارد).
- قافیهٔ بندها: کند / زند (ـَـند).
- قافیهٔ درونی رشتهٔ اول: آید / زاید / شاید (ـایَد).
10 نام دو شاعر که در قالب مسمط شعر سروده اند را ذکر کنید.
۱. منوچهری دامغانی
۲. قاآنی شیرازی (یا ملک الشعرای بهار).
نتیجه گیری:
مسمط، به معنی «به رشته کشیده شده»، یکی از قالب های منظم و موسیقایی شعر فارسی است که از بخش هایی به نام «رشته» تشکیل می شود. ویژگی بارز آن، وجود قافیهٔ درونی در میان مصرع های هر رشته (به جز مصرع آخر) و قافیهٔ مشترک در «بند»ها (مصرع آخرِ هر رشته) است که مانند نخ تسبیح، تمام رشته ها را به هم پیوند می دهد. این قالب که با نام منوچهری دامغانی آغاز و با شاعرانی چون قاآنی و بهار ادامه یافت، ظرفیت خوبی برای بیان مضامین متنوع از وصف و مدح گرفته تا مسائل اجتماعی داشته است. شناخت ساختار مسمط و تفاوت آن با دیگر قالب های بخشی مانند ترجیع بند و ترکیب بند، به درک بهتر گسترهٔ قالب های شعر فارسی کمک می کند.