1736019749.png)
قالب ترجیع‌بند: زنجیره‌ای از غزل‌ها با حلقه‌ای تکراری
در میان قالب‌های متنوع شعر فارسی، برخی قالب‌ها از ترکیب یا تغییر شکل قالب‌های دیگر به وجود آمده‌اند. یکی از این قالب‌های جالب و خوش‌آهنگ، ترجیع‌بند است. تصور کنید چند غزل کوتاه داریم که همگی در یک وزن سروده شده‌اند، اما هر کدام قافیهٔ متفاوتی دارند. حالا اگر در پایان هر کدام از این غزل‌ها، یک بیتِ مشخص و یکسان (با قافیه و ردیف و معنای یکسان) را تکرار کنیم، قالب ترجیع‌بند ساخته می‌شود. کلمهٔ «ترجیع» به معنی «بازگرداندن» یا «تکرار کردن» است و به همین بیتِ تکرارشونده اشاره دارد.
ترجیع‌بند قالبی است که به شاعر امکان می‌دهد ضمن حفظ تنوع در قافیهٔ بخش‌های مختلف، با تکرار یک بیت کلیدی، انسجام و محوریت خاصی به شعر خود ببخشد. شاعران بزرگی چون سعدی و هاتف اصفهانی شاهکارهایی در این قالب خلق کرده‌اند. بیایید با اجزا و ویژگی‌های آن بیشتر آشنا شویم.
ساختار و ویژگی‌های قالب ترجیع‌بند
ترجیع‌بند از دو بخش اصلی تشکیل شده است:
۱. خانه (یا رشته)
هر ترجیع‌بند از چند بخش یا بند تشکیل شده است که به هر بخش آن یک خانه یا رشته می‌گویند. هر «خانه» در واقع یک شعر کوتاه (معمولاً شبیه غزل یا قطعه) است که ویژگی‌های زیر را دارد:
- درون یک «خانه»، تمام ابیات هم‌وزن هستند.
- هر «خانه» قافیهٔ مخصوص به خود را دارد که با قافیهٔ خانه‌های دیگر متفاوت است.
- معمولاً بیت اولِ هر «خانه»، مصرّع است (یعنی هر دو مصرع آن هم‌قافیه‌اند) و مصرع‌های زوجِ بقیهٔ بیت‌های آن خانه نیز همان قافیه را دارند (شبیه ساختار غزل).
۲. بیت ترجیع (یا برگردان)
پس از پایان هر «خانه»، یک بیتِ یکسان از نظر لفظ و معنی تکرار می‌شود. این بیتِ تکرارشونده را بیت ترجیع یا برگردان می‌نامند. ویژگی‌های بیت ترجیع:
- این بیت در پایان تمام خانه‌ها عیناً تکرار می‌شود.
- بیت ترجیع، مصرّع است (یعنی هر دو مصرع آن هم‌قافیه‌اند).
- قافیهٔ بیت ترجیع معمولاً با قافیهٔ ابیاتِ خانهٔ قبلی‌اش متفاوت است.
- این بیت مانند حلقه‌ای، خانه‌های مختلف شعر را به هم پیوند می‌دهد و مضمون اصلی یا نتیجهٔ کلی شعر را یادآوری می‌کند.
شکل گرافیکی
شکل کلی قافیه‌بندی ترجیع‌بند را می‌توان به صورت زیر نمایش داد:
**خانه اول:**
.............. الف / .............. الف
.............. ب / .............. الف
.............. ج / .............. الف
...
**بیت ترجیع:**
.............. **ت** / .............. **ت**
**خانه دوم:**
.............. د / .............. د
.............. ه / .............. د
.............. و / .............. د
...
**بیت ترجیع:**
.............. **ت** / .............. **ت**
**خانه سوم:**
.............. ز / .............. ز
.............. ح / .............. ز
...
**بیت ترجیع:**
.............. **ت** / .............. **ت**
(و الی آخر)
موضوعات رایج در ترجیع‌بند
ترجیع‌بند قالبی انعطاف‌پذیر است و برای بیان مضامین مختلفی به کار رفته است، از جمله:
- عشق و عرفان: بیان حالات مختلف عشق زمینی یا آسمانی (مانند ترجیع‌بندهای سعدی و هاتف).
- مدح: ستایش پادشاهان یا بزرگان دینی.
- مراثی: سوگواری برای درگذشتگان.
ترجیع‌بندسرایان نامدار
از میان شاعرانی که در این قالب طبع‌آزمایی کرده‌اند، برخی شهرت بیشتری دارند:
- سعدی شیرازی: ترجیع‌بندهای عاشقانه و عارفانهٔ بسیار زیبایی دارد.
- هاتف اصفهانی: ترجیع‌بند عرفانی او با بیت ترجیع «که یکی هست و هیچ نیست جز او / وحده لا اله الا هو» شهرت جهانی دارد.
- فرخی سیستانی: از شاعران دورهٔ غزنوی که ترجیع‌بندهایی در مدح سروده است.
- جمال‌الدین عبدالرزاق اصفهانی و وحشی بافقی نیز ترجیع‌بندهای معروفی دارند.
نمونه‌هایی از قالب ترجیع‌بند
مثال از سعدی (عاشقانه)
[خانه اول]
ای سرو بلند قامت دوست
وه وه که شمایلت چه نیکوست
در پای لطافت تو میراد
هر سرو سهی که بر لب جوست
...
[بیت ترجیع]
بنشینم و صبر پیش گیرم
دنبالهٔ کار خویش گیرم
[خانه دوم]
ای روی تو آفتاب عالم
پیدا و نهان به زیر هر غم
می‌بینمت اندر همه چیزی
ای هر همه چیز و چیز از او کم
...
[بیت ترجیع]
بنشینم و صبر پیش گیرم
دنبالهٔ کار خویش گیرم
(قافیه خانه اول: دوست، نیکوست، جوست / قافیه خانه دوم: عالم، غم، کم / بیت ترجیع (گیرم/گیرم) در پایان هر دو خانه تکرار شده)
بیت ترجیع مشهور از هاتف اصفهانی (عرفانی)
[بیت ترجیع]
که یکی هست و هیچ نیست جز او
وحده لا اله الا هو
(این بیت در پایان هر خانه از ترجیع‌بند معروف عرفانی هاتف تکرار می‌شود و مضمون اصلی وحدت وجود را یادآوری می‌کند.)
تمرین برای یادگیری بهتر
با توجه به ساختار ترجیع‌بند، به سوالات زیر پاسخ دهید.
1 در قالب ترجیع‌بند، به بیتِ یکسانی که در پایان هر «خانه» تکرار می‌شود، چه می‌گویند؟
بیت ترجیع (یا برگردان).
2 تفاوت اصلی قافیه در «خانه‌های» مختلفِ یک ترجیع‌بند چیست؟
هر «خانه» قافیهٔ مستقل و مخصوص به خود را دارد که با قافیهٔ خانه‌های دیگر متفاوت است.
3 با توجه به نمونهٔ سعدی، بیت ترجیع کدام است؟
دردا که به لب رسید جانم
آوخ که ز دست شد عنانم
...
بنشینم و صبر پیش گیرم
دنباله کار خویش گیرم
زان رفتن و آمدن چگویم
می آیی و می روم من از هوش
...
بنشینم و صبر پیش گیرم
دنباله ی کار خویش گیرم
بیت ترجیع:
بنشینم و صبر پیش گیرم
دنبالهٔ کار خویش گیرم
زیرا این بیت عیناً در پایان هر دو بخش (خانه) تکرار شده است.
نکات کنکوری و تکمیلی قالب ترجیع‌بند
1 کلید شناسایی: مهم‌ترین نشانهٔ ترجیع‌بند، وجود یک بیتِ کاملاً یکسان (از نظر لفظ و معنی و قافیه و ردیف) است که در پایان بخش‌های مختلف شعر تکرار می‌شود.
2 تفاوت با ترکیب‌بند: قالبی بسیار شبیه به نام ترکیب‌بند وجود دارد. تنها تفاوت آن با ترجیع‌بند این است که بیتِ پیونددهندهٔ بین خانه‌ها، در ترکیب‌بند در هر بخش متفاوت است (فقط مصرّع بودن و هم‌وزن بودن آن بیت‌ها مشترک است)، اما در ترجیع‌بند عیناً تکرار می‌شود.
3 نقش بیت ترجیع: این بیت علاوه بر ایجاد پیوند ساختاری، معمولاً مضمون اصلی یا جان کلام شاعر را در طول شعر یادآوری و برجسته می‌کند.
4 تنوع در خانه: هر «خانه» می‌تواند مانند یک غزل مستقل باشد و گاهی شاعر در هر خانه، جنبه‌ای از موضوع اصلی را بیان می‌کند.
5 قالب اصیل فارسی: ترجیع‌بند از قالب‌های ابداعی شعر فارسی است.
سوالات پرتکرار قالب ترجیع‌بند در امتحانات و کنکور
شناسایی قالب ترجیع‌بند، تشخیص بیت ترجیع، درک ساختار خانه‌ها و تفاوت آن با ترکیب‌بند، از مباحث مهم در آزمون‌هاست.
سوالات تستی (همراه با پاسخ تشریحی):
1 در قالب ترجیع‌بند، به بیتِ یکسانی که بخش‌های مختلف شعر را به هم پیوند می‌دهد، چه می‌گویند؟
الف خانه
ب رشته
ج بیت ترجیع (برگردان)
د بیت ترکیب
گزینه ج
بیتِ تکرارشونده در پایان هر خانه، بیت ترجیع یا برگردان نام دارد.
2 تفاوت اصلی قالب ترجیع‌بند و ترکیب‌بند در چیست؟
الف تعداد خانه‌ها
ب وزن خانه‌ها
ج تکراری یا متفاوت بودن بیت پیونددهنده
د موضوع شعر
گزینه ج
تنها تفاوت ساختاری این دو قالب در بیتِ پیونددهنده است. در ترجیع‌بند این بیت عیناً تکرار می‌شود، اما در ترکیب‌بند در پایان هر خانه، بیت پیونددهنده متفاوت است (فقط مصرّع بودن آن مشترک است).
3 هر «خانه» در ترجیع‌بند از نظر ساختار قافیه شبیه کدام قالب است؟
الف مثنوی
ب غزل
ج رباعی
د قطعه
گزینه ب
هر خانه معمولاً مانند یک غزل کوتاه است، یعنی بیت اولش مصرّع است و قافیه در مصرع‌های زوج آن خانه تکرار می‌شود.
4 کدام شاعر به سرودن ترجیع‌بند عرفانی با بیت ترجیع «که یکی هست و هیچ نیست جز او...» مشهور است؟
الف سعدی
ب مولوی
ج هاتف اصفهانی
د حافظ
گزینه ج
این بیت ترجیع مشهور، متعلق به ترجیع‌بند عرفانی هاتف اصفهانی است.
5 مهم‌ترین ویژگی بیت ترجیع چیست؟
الف متفاوت بودن قافیه آن با خانه‌ها
ب مصرّع بودن آن
ج تکرار شدن عینِ آن در پایان هر خانه
د داشتن مضمون عاشقانه
گزینه ج
اگرچه بیت ترجیع معمولاً مصرّع است و قافیه‌اش با خانه فرق دارد، اما اصلی‌ترین و تعریف‌کننده‌ترین ویژگی آن، تکرار شدن عینِ آن بیت در پایان تمام خانه‌هاست.
سوالات تشریحی (همراه با پاسخ کامل):
6 قالب ترجیع‌بند را تعریف کنید.
ترجیع‌بند قالبی متشکل از چند بخش هم‌وزن (به نام خانه یا رشته) است که هر بخش قافیهٔ مستقلی دارد و در پایان هر بخش، یک بیتِ یکسان (بیت ترجیع یا برگردان) عیناً تکرار می‌شود و بخش‌ها را به هم پیوند می‌دهد.
7 دو مورد از مضامین رایج در قالب ترجیع‌بند را نام ببرید.
۱. عشق و عرفان
۲. مدح
8 تفاوت «خانه» و «بیت ترجیع» در چیست؟
«خانه» به هر یک از بخش‌های اصلی شعر گفته می‌شود که معمولاً ساختاری شبیه غزل دارد و قافیهٔ مستقلی دارد. «بیت ترجیع» بیتِ یکسانی است که در پایان هر خانه تکرار می‌شود و قافیه‌اش معمولاً با قافیهٔ آن خانه متفاوت است.
9 نام دو تن از شاعران برجستهٔ ترجیع‌بند سرا را بنویسید.
۱. سعدی شیرازی
۲. هاتف اصفهانی
10 آیا قافیهٔ بیت ترجیع باید با قافیهٔ خانهٔ قبل از خود یکی باشد؟ توضیح دهید.
خیر، معمولاً قافیهٔ بیت ترجیع با قافیهٔ خانه‌ای که بلافاصله قبل از آن آمده است، متفاوت است. بیت ترجیع قافیهٔ خاص خود را دارد که در تمام طول شعر تکرار می‌شود.
نتیجه‌گیری:
ترجیع‌بند قالبی ترکیبی و خوش‌ساخت در شعر فارسی است که با کنار هم قرار دادن چند «خانه» (بخش‌های غزل‌مانند با قافیه‌های متفاوت) و پیوند دادن آن‌ها با یک «بیت ترجیع» (بیتِ مصرّعِ تکراری)، ساختاری منسجم و در عین حال متنوع ایجاد می‌کند. این قالب که با نام بزرگانی چون سعدی و هاتف اصفهانی عجین شده، محملی مناسب برای بیان مضامین عاشقانه، عارفانه و مدحی بوده و بیت ترجیع آن نقش مهمی در برجسته‌سازی پیام اصلی شاعر ایفا می‌کند. شناخت ترجیع‌بند و تفاوت آن با ترکیب‌بند، به درک بهتر ساختارهای پیچیده‌تر شعر کلاسیک فارسی کمک می‌کند.