آموزش جامع ترکیب بند

قالب ترکیب بند: زنجیره ای از غزل ها با حلقه هایی متفاوت

پیش از این با قالب ترجیع بند آشنا شدیم که از چند بخشِ غزل مانند (خانه) و یک بیتِ تکراری (بیت ترجیع) تشکیل می شد. حالا می خواهیم قالبی را معرفی کنیم که شباهت بسیار زیادی به ترجیع بند دارد و تنها در یک نکتهٔ کلیدی با آن متفاوت است: قالب ترکیب بند. ترکیب بند نیز مانند ترجیع بند از چند «خانه» یا «رشته»ی شعری (که هر کدام معمولاً ساختار غزل را دارند و قافیهٔ مستقلی دارند) تشکیل شده است. این خانه ها نیز با یک بیتِ رابط به هم متصل می شوند.

اما تفاوت مهم اینجاست: در ترکیب بند، بیتی که در پایان هر خانه می آید و خانه ها را به هم پیوند می دهد، تکراری نیست، بلکه در پایان هر خانه، یک بیتِ جدید با قافیه و ردیفِ (معمولاً) جدید آورده می شود. این بیتِ رابط و غیرتکراری را «بیت ترکیب» می نامند. ترکیب بند به دلیل امکان تغییر بیت رابط در هر بخش، انعطاف بیشتری برای تغییر فضا یا جمع بندی هر بخش به شاعر می دهد. مشهورترین ترکیب بند ادبیات فارسی، مرثیهٔ جانسوز محتشم کاشانی در وصف واقعهٔ کربلاست. بیایید دقیق تر با ساختار آن آشنا شویم.

ساختار و ویژگی های قالب ترکیب بند

ساختار ترکیب بند بسیار شبیه به ترجیع بند است:

۱. خانه (یا رشته)

هر ترکیب بند از چند بخش یا بند تشکیل شده که به هر کدام خانه یا رشته می گویند. ویژگی های هر خانه دقیقاً مانند ترجیع بند است:

• درون یک «خانه»، تمام ابیات هم وزن هستند.
• هر «خانه» قافیهٔ مخصوص به خود را دارد که با قافیهٔ خانه های دیگر متفاوت است.
• معمولاً بیت اولِ هر «خانه»، مصرّع است و قافیه در مصرع های زوجِ بقیهٔ بیت های آن خانه تکرار می شود (ساختار غزل مانند).

۲. بیت ترکیب (بیت رابط)

پس از پایان هر «خانه»، یک بیتِ مستقل و غیرتکراری آورده می شود که خانه ها را به هم متصل می کند. این بیت را بیت ترکیب یا بیت رابط می نامند. ویژگی های بیت ترکیب:

• این بیت در پایان هر خانه متفاوت است و با بیت های رابطِ دیگر خانه ها فرق دارد.
• بیت ترکیب، مصرّع است (هر دو مصرع آن هم قافیه اند).
• قافیهٔ بیت ترکیب معمولاً با قافیهٔ ابیاتِ خانهٔ قبلی اش و همچنین با قافیهٔ بیت های ترکیبِ دیگر متفاوت است.
• این بیت نقش جمع بندیِ خانهٔ قبلی یا ایجاد زمینه برای ورود به خانهٔ بعدی را دارد.

شکل گرافیکی

شکل کلی قافیه بندی ترکیب بند را می توان به صورت زیر نمایش داد:

توجه کنید که بیت های ترکیب (ت، ث، ج) با هم متفاوت هستند.

موضوعات رایج در ترکیب بند

مانند ترجیع بند، ترکیب بند نیز برای مضامین مختلفی به کار رفته است، اما به ویژه در موارد زیر کاربرد بیشتری داشته است:

• مراثی و سوگ نامه ها: به خصوص برای بیان وقایع تاریخی یا مذهبی (مانند ترکیب بند محتشم).
• مدح و ستایش.
• مضامین اجتماعی یا عرفانی.

ترکیب بندسرایان نامدار

از معروف ترین شاعرانی که در این قالب شعر سروده اند:

• محتشم کاشانی: با ترکیب بند عاشورایی مشهورش ("باز این چه شورش است...").
• وحشی بافقی: با ترکیب بند مشهور "شرح پریشانی".
• جمال الدین عبدالرزاق اصفهانی.
• قاآنی شیرازی.

نمونه هایی از قالب ترکیب بند

تمرین برای یادگیری بهتر

با توجه به ساختار ترکیب بند و تفاوت آن با ترجیع بند، به سوالات زیر پاسخ دهید.

نکات کنکوری و تکمیلی قالب ترکیب بند

سوالات پرتکرار قالب ترکیب بند در امتحانات و کنکور

شناسایی قالب ترکیب بند، تفاوت آن با ترجیع بند، تشخیص بیت ترکیب و درک ساختار خانه ها، از مباحث مهم در آزمون هاست.

سوالات تستی (همراه با پاسخ تشریحی):

سوالات تشریحی (همراه با پاسخ کامل):