در درس فیزیک با مفهوم سرعت متوسط و سرعت لحظه ای آشنا شده اید. فرض کنید برای سفر به بیرون شهر آماده میشوید ابتدا در شهر و در ترافیک مدتی گرفتار میشوید بعد به بزرگراه می رسید. سرعت سنج اتومبیل که ابتدا سرعتهای بین ۵۰ و ۳۰ کیلومتر بر ساعت را نشان میداد حالا سرعت ۹۰ کیلومتر بر ساعت را نشان می دهد.
در جاده در محلی توقف میکنید و نهار میخورید و بعد دوباره حرکت میکنید و در جاده با سرعت ۶۰ کیلومتر بر ساعت مسیر را می پیمایید ولی مسافرت در این مسیر ۳۰۰ کیلومتری حدود ۶ ساعت زمان برد.
یعنی به طور متوسط ۵۰ کیلومتر در ساعت سرعت داشته اید و اگر بدون هیچ ترافیک و یا توقفی حرکت می کردید مسیر ۳۰۰ کیلومتری را در ۶ ساعت طی می کردید در فیزیک این سرعت را سرعت متوسط می نامند و آن را خارج قسمت مسافت طی شده بر مدت زمان تعریف میکنند به عبارتی دیگر سرعت متوسط سرعتی است که اتومبیل میتوانست مسیر ۳۰۰ کیلومتری را با سرعت ثابت در مدت زمان معین ۶ ساعت بپیماید.
توجه داشته باشید که سرعت اتومبیل در این مثال در هر لحظه متفاوت است. سرعت متحرک در هر لحظه از زمان را سرعت لحظه ای میگویند. برای مثال سرعت اتومبیل در جایی ۵ و در جایی ۳۰ و در جای دیگری ۹۰ کیلومتر بر ساعت است اگر سرعت اتومبیل در ساعت سوم برابر ۳۰ کیلومتر در ساعت باشد. گویند سرعت لحظه ای اتومبیل در این ساعت ۳۰ کیلومتر در ساعت میباشد. سرعت لحظه ای نشان می دهد سرعت اتومبیل در هر لحظه از حرکت چقدر بوده است.
اگر d مسافت طی شده در زمان 1 باشد. سرعت متوسط روی یک بازه ی زمانی [۲۲] را به صورت زیر تعریف می کنند.
\(v = \frac{{{d_2} - {d_1}}}{{{t_2} - {t_1}}}\)
یعنی اگر نمودار مکان - زمان در مورد حرکت اتومبیل را داشته باشیم سرعت متوسط بین هر دو لحظه ی دلخواه برابر شیب خطی است که نمودار مکان زمان را در آن دو لحظه قطع می کند.

سرعت لحظه ای متحرک در حرکت یک بعدی در هر لحظه برابر با شیب نمودار مکان زمان و یا به صورت مشتق معادله نسبت به زمان می سنجیم. برای مثال سرعت لحظه ای اتومبیل در لحظه ی t =a به صورت زیر تعریف می شود.

\(v = \mathop {\lim }\limits_{t \to a} \frac{{d(t) - d(a)}}{{t\_a}} = d'(a)\)
مطابق آنچه که در درس فیزیک آموخته اید سرعت متوسط روی یک بازه ی زمانی خیلی کوچک به سرعت لحظه ای نزدیک است. یعنی :
\(v = \mathop {\lim }\limits_{h \to 0} \frac{{d(t + h) - d(t)}}{h} = d'(t)\)
مثال
خودرویی در امتداد خط راست طبق معادله ی \(d(t) = - 5{t^2} + 20t\)حرکت می کند. اگر \(0 \le t \le 5\)
الف سرعت متوسط اتومبیل را در فاصله ی زمانی \(1 \le t \le 2\) محاسبه کنید.
ب سرعت لحظه ای اتومبیل را در لحظه ی ۳ = t بدست آورید.
ج سرعت لحظه ای اتومبیل را در لحظه ی t=2بدست آورید.
الف
\(\begin{array}{l}t = 1d(1) = - 5{(1)^2} + 20(1) = - 5 + 20 = 15\\\\t = 2d(2) = - 5{(2)^2} + 20(2) = - 20 + 40 = 20\\\\v = \frac{{{d_2} - {d_1}}}{{{t_2} - {t_1}}} = \frac{{20 - 15}}{{2 - 1}} = 5\end{array}\)
متوسط
ب
\(\begin{array}{l}d(t) = - 5{t^2} + 20t \to d'(t) = - 10t + 20\\\\t = 3v = d'(3) = - 10(3) + 20 = - 10\\\\t = 2v = d'(2) = - 10(2) + 20 = 0\end{array}\)
توجه : نمودار تابع فوق به شکل مقابل است.

و مفهوم اعداد بدست آمده در مثال قبل را می توان به صورت زیر تفسیر کرد.
ج سرعت اتومبیل در لحظه ی t=2 ، صفر است ومماس بر منحنی در این نقطه موازی محور طول ها است و خودرو ساکن است مقدار سرعت در لحظه های t=1 و t=3برابر است. و علامت منفی درمورد \(d'(3)\) نشان می دهد که جهت حرکت درt=3 بر خلاف جهت حرکت در t=1است.
آهنگ متوسط تغییرات تابع fکه نسبت به تغییراتx. وقتیx از x = a تا x = b تغییر کند. برابر است با :
\(\frac{{\Delta y}}{{\Delta t}} = \frac{{f(b) - f(a)}}{{b - a}}\)
تذکر : اگر قرار دهیم \(\Delta x = h = b - a\) در این صورت \(b = a + h\) یعنی اگر مقدار کمیت a را به اندازه ی hواحد تغییر دهیم. خواهیم داشت.
\(\mathop {\lim }\limits_{\Delta x \to 0} \frac{{\Delta y}}{{\Delta t}} = \frac{{f(a + h) - f(a)}}{h}\)
ب : آهنگ تغییرات آنی ( لحظه ای(
حد آهنگ تغییرات متوسط تابعf که نسبت به تغییرات x وقتی تغییر X خیلی ناچیز \((h \to 0)\) باشد، را آهنگ لحظه ای یا به اختصار آهنگ تغییر کمیت (y = f(x به کمیت xدرa می گویند.
\(\mathop {\lim }\limits_{\Delta x \to 0} \frac{{\Delta y}}{{\Delta t}} = \mathop {\lim }\limits_{h \to 0} \frac{{f(a + h) - f(a)}}{h}\)
تذکر: با توجه به تعریف مشتق تابع در یک نقطه واضح است که
\(\mathop {\lim }\limits_{\Delta x \to 0} \frac{{\Delta y}}{{\Delta t}} = f'(a)\)
مثال
آهنگ تغییرات متوسط حجم مکعبی به ضلع x سانتی متر را نسبت به تغییرات x وقتی xاز ۲ به ۵ تغییر می کند، بیایید.
\(\begin{array}{l}v(x) = {x^3}\\\\\frac{{\Delta y}}{{\Delta t}} = \frac{{v(5) - v(2)}}{{5 - 2}} = \frac{{125 - 8}}{3} = 39\end{array}\)
مثال
آهنگ تغییر مساحت یک دایره را نسبت به تغییرات شعاع آن وقتی که r=5سانتی متر باشد راحساب کنید.
\(\begin{array}{l}s(r) = \pi {r^2} \to s'(r) = 2\pi {r^2}\\\\s'(5) = 2\pi (5) = 10\pi \end{array}\)
مثال
اگر\(f\left( t \right) = 30 + 10{t^2}\) fنمایش جمعیت یک نوع باکتری باشد.) tبر حسب ساعت ( آهنگ تغییر ات متوسط افزایش جمعیت را در ۵ ساعت اول پس از زمان \({t_1} = 2\)را حساب کنید.
\(\begin{array}{l}f(t) = 30 + 10{t^2}\\\\f(2) = 30 + 10{(2)^2} = 70\\\\f(7) = 30 + 10{(7)^2} = 520\\\\\frac{{\Delta f}}{{\Delta t}} = \frac{{f(7) - f(2)}}{{7 - 2}} = \frac{{520 - 70}}{5} = 90\end{array}\)
مثال
مساحت هر دایره تابعی از محیط آن است. آهنگ تغییرات مساحت دایره را نسبت به محیط آن را برای دایره ای به محیط \(5\pi \)حساب کنید
\(\begin{array}{l}s(r) = \pi {r^2}s(p) = \pi {(\frac{p}{{2\pi }})^2} = \frac{{{p^2}}}{{4\pi }}\\\\s(p) = \frac{p}{{2\pi }} \to s'(p) = \frac{{2p}}{{4\pi }} = \frac{p}{{4\pi }}\\\\s(5\pi ) = \frac{{5\pi }}{{2\pi }} = 2/5\end{array}\)
مثال
طول دو ضلع مثلثی ۱ و ۲ و طول ضلع سوم برابر متغیر iاست. فرض کنید که زاویه ی مقابل به این ضلع \(\alpha \)باشد.
الف iرا بر حسب \(\alpha \)بنویسید.
ب مشتق i را بر حسب\(\alpha \)به دست آورید.
ج آهنگ تغییرات iوقتی که \(\alpha = \frac{\pi }{4}\)را به دست آورید.
الف\({l^2} = {(1)^2} - {(2)^2} - 2(1)(2)\cos \alpha \to l\left( \alpha \right) = \sqrt {5 - 4\cos \alpha } \)
ب\(l' = \frac{{4\sin \alpha }}{{2\sqrt {5 - 4\cos \alpha } }} = \frac{{2\sin \alpha }}{{\sqrt {5 - 4\cos \alpha } }}\)
ج\(l'(\frac{\pi }{4}) = \frac{{2\sin (\frac{\pi }{4})}}{{\sqrt {5 - 4\cos \alpha (\frac{\pi }{4})} }} = \frac{{2(\frac{{\sqrt 2 }}{2})}}{{\sqrt {5 - 4\cos (\frac{{\sqrt 2 }}{2})} }} = \frac{{\sqrt 2 }}{{\sqrt {5 - (\frac{{\sqrt 2 }}{2})} }}\)
مثال
معادله ی حرکت متحرکی به صورت \(x(t) = {t^2} - 5t + 6\)است. مطلوب است.
الف سرعت متوسط این متحرک بین لحظات \({t_1} = 3\) تا \({t_2} = 3\)ثانیه
ب سرعت لحظه ای متحرک در لحظه ی t=2
الف
\(\begin{array}{l}x(t) = {t^2} - 5t + 6\\\\x(t) = {(3)^2} - 5(3) + 6 = 9 - 15 + 6 = 0\\\\x(5) = {(5)^2} - 5(5) + 6 = 25 - 25 = 0\\\\v = \frac{{\Delta x}}{{\Delta t}} = \frac{{{x_2} - {x_1}}}{{{t_2} - {t_1}}} = \frac{{6 - 0}}{{5 - 3}} = 3\frac{m}{s}\end{array}\)
ب
\(x'(2) = 2t - 5 \to x'(2) = 2(2) - 5 = - 1\frac{m}{s}\)
مثال
توپی را در راستای قائم از زمین به بالا پرتاب میکنیم. اگر جهت مثبت به طرف بالا و معادله ی حرکت توپ به صورت \(y(t) = - 5{t^2} + 20t\)باشد. (tبر حسب ثانیه و yبر حسب متر )
۱ نمودارyt)) را رسم کنید.
2دامنه ی y(t)را تعیین کنید.
3سرعت متوسط توپ از لحظه ی پرتاب (t=0) تا پایان ثانیه ی دوم (t=2) را حساب کنید.
4سرعت لحظه ای توپ را در یک ثانیه پس از پرتاب (۱ = t) را حساب کنید.
5 سرعت لحظه ای توپ را در سه ثانیه پس از پرتاب (۳t=) را حساب کنید.
6 سرعت لحظه ای توپ هنگام برخورد با زمین چقدر است؟
7در چه زمانی توپ به بالاترین ارتفاع خود میرسد. در این لحظه سرعت توپ چقدر است و معنای آن چیست؟
1 معادله ی داده شده یک سهمی و چون در آن ۵- = a. پس نمودار سهمی رو به پایین بوده و دارای نقطه ی Max است.

2چون بعد از ۴ ثانیه توپ مجدداً به زمین بر میگردد. لذا دامنه ی تابع می شود. [۰,۴] = D
3
\(\begin{array}{l}y(t) = - 5{t^2} + 20t\\\\y(0) = - 5{(0)^2} + 20(0) = 0\\\\y(2) = - 5{(2)^2} + 20(2) = - 20 + 40 = 20\\\\\frac{{\Delta v}}{{\Delta t}} = \frac{{y(12) - y(0)}}{{1 - 0}} = \frac{{20 - 0}}{2} = 10\end{array}\)
4
\(\begin{array}{l}y(t) = - 5{t^2} + 20t \to y'(t) = - 10t + 20t\\\\y'(t) = - 10(1) + 20 = 10\frac{m}{s}\end{array}\)
5
\(y'(3) = - 10(3) + 20 = - 10\frac{m}{s}\)
6
\(y'(4) = - 10(4) + 20 = - 20\frac{m}{s}\)
7 بالاترین ارتفاع توپ زمانی است که ۲ t= باشد. لذا
\(y'(2) = - 10(2) + 20 = 0\frac{m}{s}\)
یعنی سرعت لحظه ای توپ در این لحظه برابر صفر است. ( ایست لحظه ای)
مثال
مخزنی با گنجایش ۴۰ لیتر لبریز از آب بود. در لحظه ی 0= t ، شیر این مخزن باز می شود. اگرحجم آب باقی مانده در مخزن پس از 1 دقیقه از رابطه ی \(v = 40{(1 - \frac{t}{{100}})^2}\)به دست آید.
الف تعیین کنید که این مخزن در چند دقیقه می تواند کاملاً تخلیه شود.
ب آهنگ متوسط تغییرات تخلیه ی آب پس از یک دقیقه چقدر است؟
ج آهنگ تغییرات تخلیه ی آب در ۲۵ t= دقیقه چقدر است؟
الف
زمانی میگویند که مخزن کاملاً تخلیه شده است که حجم آب باقی مانده در مخزن صفر شود. یعنی:
\(\begin{array}{l}v = 40{(1 - \frac{t}{{100}})^2} = 20\\\\ \to {(1 - \frac{t}{{100}})^2} = 1 - \frac{t}{{100}} = 0 \to t = 100\min \end{array}\)
ب
واضح است که حجم آب تخلیه شده برابر تفاضل آب باقی مانده از حجم کل آب است. یعنی:
\(\begin{array}{l}v = 40 - 40{(1 - \frac{t}{{100}})^2} = 40 - 40(1 - \frac{{2t}}{{100}} + \frac{{{t^2}}}{{1000}}))\\\\ \to 40{(\frac{{2t}}{{100}} - \frac{{{t^2}}}{{1000}})^2} = 40 \times \frac{{t - {t^2}}}{{10000}} = \frac{1}{{250}}(200t - {t^2})\\\\ \to v(t) = \frac{1}{{250}}(200t - {t^2})\\\\v(0) = \frac{1}{{250}}(200t - {t^2})\\\\v(t) = \frac{1}{{250}}(200(0) - {(0)^2}) = 0\\\\v(1) = \frac{1}{{250}}(200(1) - {(1)^2}) = \frac{{199}}{{250}} = 0/79\\\\\frac{{\Delta v}}{{\Delta t}} = \frac{{v(1) - v(0)}}{{1 - 0}} = \frac{{0/79 - 0}}{{1 - 0}} = 0/79\end{array}\)
ج
\(\begin{array}{l}v(t) = \frac{1}{{250}}(200t - {t^2}) \to v'(t) = \frac{1}{{250}}(200t - 2t) = \frac{2}{{250}}(100 - t)\\\\v'(25) = \frac{2}{{250}}(100 - 25) = \frac{2}{{250}} \times 75 = \frac{3}{5} = 0/6\end{array}\)
آهنگ تغییرات تخلیه ی آب
تهیه کننده : جابر عامری