درسنامه کامل تاریخ دوازدهم ایران و جهان معاصر فصل 1 تاریخ نگاری و منابع دوره ی معاصر

تاریخ نگاری سنتی،ادامه وقایع نگاری ها و مجلس نویسی های دوره صفوی و پیش از آن محسوب می شود.

مورخان سنتی اغلب اهل شعر و ادب بودند و آثار خود را با خصوصیات ادبی تالیف می کردند.

- تاکید بر تاریخ سیاسی و نظامی و شرح طولانی زندگی شاهان،جنگ ها و فتوحات

- بی توجهی به زندگی اجتماعی و حیات فرهنگی و اقتصادی مردم 

- بی توجهی به علل و نتایج رویداد ها و تحولات تاریخی

- داشتن روحیه تملق و چاپلوسی

- تاکید بر مصنوع و متکلف نویسی و پرهیز از ساده نویسی

- بی توجهی به سنجش و نقد منابع

شیوه تاریخ نگاری دوران افشاریه و زندیه استمرار تاریخ نویسی عصر صفویان بود.

میرزا مهدی خان استرآبادی،مورخ دربار نادرشاه افشار،در کتاب هاب جهانگشای نادری و دره ی نادره فتوحات نادر را شرح می دهد و وی را ستایش می کند.

میرزا محمد صادق موسوی،نویسنده تاریخ گیتی گشا،نیز تاریخ زندیه را با اسلوبی مصنوع و دشوار همراه با تملق گویی از فرمانروایان زند نوشته است.

در دوره معاصر شکل جدیدی  از تاریخ نگاری در ایران رواج یافت که از نظر بینش و روش با تاریخ نویسی سنتی متفاوت بود.

1) جنگ های ایران و روسیه در دوران پادشاهی فتحعلی شاه قاجار و توجه زمامداران و نخبگان ایران به دنیای غرب

2) ترجمه آثار اروپایی از زمان عباس میرزا (ولیعهد فتحعلی شاه) 

3) تاسیس مدرسه دارالفنون و ایجاد دارالطباعه دولتی و دارالترجمه همایونی در زمان ناصرالدین شاه

4) گسترش فعالیت علمی شرق شناسان،کتیبه های بیستون و طاق بستان رمزگشایی شد و اطلاعات دقیق و جدید درباره تاریخ ایران به دست آمد.

• زمامداران و نخبگان ایران با مقایسه وضعیت ایران و غرب در جست و جوی درک علل پیشرفت جوامع غرب و عقب ماندگی جامعه ایران برآمدند.
• محمد حسن خان اعتماد السلطنه،از مورخان مشهور عصر قاجار،یکی از چهره های برجسته فرهنگی این دوره بود که به ریاست دارالترجمه همایونی برگزیده شد. در دوره ریاست او آثار فراوانی به فارسی ترجمه شد.
• گسترش کشفیات باستان شناسی در ایران منابع نوینی را پیش روی مورخان قرار داد و زمینه تحولی عمیق و اساسی را در تاریخ نگاری سنتی ایران فراهم آورد.
• سر هنری راولینسون،سیاستمدار انگلیسی در عصر قاجار،نخستین شرق شناسی بود که با مطالعه کتیبه بیستون موفق به خواندن خط میخی شد.

• خاوری شیرازی:از پیشگامان انتقاد به تملق و متکلّف نویسی،خاوری شیرازی مورخ مشهور زمان فتحعلی شاه و نویسنده تاریخ ذوالقرنین است. او به حقیقت نویسی و مختصر نویسی علاقه نشان داد و تملق گویی را نکوهش کرد. خاوری شیرازی درباره تملق گویی نوشته است:«تاریخ نگار را هم لازم است که راست گفتاری پیشه کند...فرشته را دیو نخواند و دیو را فرشته نداند.»
• میرزا محمد جعفر خورموجی:میرزا محمد جعفر خورموجی،از مورخان عصر ناصری و مؤلف کتاب حقایق الاخبار ناصری،که از منتقدان تملق گویی بوده،نخستین کسی است که واقعیت قتل امیرکبیر را بازتاب داده است.
• محمد حسن خان اعتماد السلطنه گام های بلندی در حوزه تاریخ نویسی عصر قاجار برداشت. او در یکی از آثارش به نام صدر التواریخ،امیر کبیر را ستایش می کند.
• میرزا فتحعلی خان آخوند زاده:میرزا فتحعلی خان آخوند زاده (1228ـ 1295ق) با اینکه مورخ نبود،تاریخ نویسی سنتی را به شیوه علمی نقد کرد. میرزا فتحعلی خان آخوند زاده در رساله ایراد،شیوه تاریخ نویسی رضا قلی خان هدایت را به دلیل استفاده او از شعر در بیان رویداد ها و به کار بردن الفاظ مصنوع ادبی مورد انتقاد قرار داد.
• میرزا آقا خان کرمانی:مورخ عصر قاجار،نیز در رواج تاریخ نگاری جدید گام های موثری برداشت. او معتقد بود که مورخان جدید اروپایی با بررسی سیر حوادث و مطالعه علل و نتایج رویداد ها به قوانینی دست یافته اند که آن را «حکمت تاریخی» می نامند.

در دوره معاصر به تدریج شرایط و بستر مناسبی برای ظهور تاریخ نگاری جدید در ایران فراهم آمد.

1) استفاده از روش تحقیق علمی

2) بهره برداری از منابع و اسناد و مدارک معتبر و گزینش و نقد آن ها در ارزیابی رویداد های تاریخی

3) به کار بردن زبان ساده و بدون تکلف

4) بهره گیری از یافته های باستان شناسی،زبان شناسی،جغرافیا،جامعه شناسی و اسطوره شناسی در مطالعه تاریخ

1) گسترش مدارس جدید

2) تاسیس دانشگاه و رواج آموزش تاریخ به عنوان یک رشته علمی در دوره معاصر

3) ایجاد مراکز تحقیقاتی و نشریات تخصصی در حوزه مطالعات تاریخی

4) تالیف،ترجمه و نشر کتاب ها و مقاله های علمی فراوان

• تفاوت بینش تاریخ نگاری سنتی و جدید:اساس کار تاریخ نگاری سنتی،بررسی زندگی پادشاهان و شرح فتوحات آنان بود اما در تاریخ نویسی نوین،جنبه های گوناگون حیات انسانی اعم از سیاسی،نظامی،اقتصادی،فرهنگی و اجتماعی بررسی می شود.
• عوامل موثر بر دگرگونی بینش مورخان ایرانی:

1) انقلاب مشروطیت

2) نفوذ و دخالت کشور های استعمارگر

3) جنگ های جهانی اول و دوم و اشغال ایران

4) کودتاهای 1299 و 1332 ش

5) جنبش ملی شدن نفت و انقلاب اسلامی

• کتاب تاریخ بیداری ایرانیان:بینش انقلاب مشروطیت در کتاب تاریخ بیداری ایرانیان نوشته میرزا محمد ناظم الاسلام کرمانی ( 1280_1337 ق) دیدار شده است. نویسنده این کتاب ضمن توجه به مردم،نقش طبقات اجتماعی مختلف را در انقلاب مشروطیت نشان داده است.

منابع پژوهش دوره معاصر تاریخ ایران نسبت به دوران پیش از آن،کثرت و تنوع فراوانی دارد.

عمده ترین منابع مهم تاریخ معاصر ایران:انواع کتاب ها (تاریخی،ادبی،خاطرات،سفرنامه ها،زندگی نامه ها «تَراجم» و...)؛نشریات (روزنامه ها و مجلات)؛اسناد و منابع آرشیوی،بناها،وسایل و ابزارها.

• انواع کتاب های تاریخی:مورخان ایرانی با دو رویکرد سنتی و جدید کتاب های متعددی در موضوع تاریخ نوشته اند؛همچنین در دوره قاجار چند تن از اروپاییان که اغلب مدتی را در ایران به سر برده بودند،کتاب هایی درباره تاریخ ایران نوشتند.
• کتاب های خاطرات:این آثار حاوی اطلاعات ارزشمندی درباره اوضاع سیاسی،اجتماعی،اقتصادی و فرهنگی و شرح حال رجال این دوره اند که به ندرت در سایر منابع یافت می شود.
• سفرنامه ها:در عصر قاجار،سفرنامه نویسی گسترش فراوانی یافت. از ناصر الدین شاه و مظفر الدین شاه سفرنامه های متعددی به جا مانده است.

انواع سفرنامه های عصر قاجار: 

- برخی از مقام ها و رجال سیاسی،فرهنگی و اقتصادی دوره قاجار نیز سفرنامه های جالبی نوشته اند.

- علاوه بر آن ها،عده ای از سفرا،ماموران،بازرگانان و جهان گردان خارجی هم خاطرات سفر خود به ایران را در قالب سفرنامه نوشته اند.

اهمیت سفرنامه های در تاریخ نویسی:سفرنامه ها از نظر مطالعه تاریخ اجتماعی،اقتصادی و فرهنگی اهمیت فوق العاده ای دارند و حاوی اطلاعات ارزشمندی درباره موضوع های اقتصادی مانند مالیات،گمرک،راه ها،مسائل اجتماعی از قبیل آداب و رسوم،پوشاک و تغذیه و مباحث فرهنگی،دینی،هنری و معماری هستند.

• نشریه (روزنامه) به عنوان رسانه گروهی،یکی از ابداعات تاثیر گذار تمدن جدید غربی بود که در دوره قاجار به ایران راه یافت. نشریات از طریق آگاهی بخشی عمومی،تاثیرات فکری،فرهنگی،اجتماعی و سیاسی زیادی بر جامعه ایرانی گذاشتند.
• اولین روزنامه ایران را میرزا صالح شیرازی،یکی از دانشجویان اعزامی انگلستان با عنوان کاغذ اخبار تهران منتشر کرد (1253 ق.)
• امیر کبیر برای رشد آگاهی های سیاسی و اجتماعی مردم و توسعه فکری و فرهنگی جامعه،روزنامه وقایع اتفاقیه را منتشر کرد که بعدا به روزنامه دولت علیه ایران تغییر نام داد.
• به دلیل ماهیت استبدادی حکومت قاجار و نبود آزاردی بیان،برخی از روزنامه نگاران در خارج از کشور اقدام به نشر روزنامه هایی به زبان فارسی کردند.
• پس از پیروزی انقلاب مشروطه،نشریات رشد سریعی پیدا کردند.
• بسیاری از احزاب و گروه های سیاسی،اجتماعی و مذهبی نشریات مخصوص به خود را منتشر کرده اند و پژوهش گران با مراجعه به این منابع سودمند می توانند دیدگاه ها و مواضع آنان را بررسی کنند.

• اسناد تاریخی:اسناد تاریخی از مهم ترین منابع پژوهش تاریخی به شمار می آیند و شامل کلیه مکاتبات حکومتی،فرمان ها،معاهدات سیاسی،نامه های شخصی و اداری،اسناد مالی و قضایی،گزارش های اقتصادی،فرهنگی،نظامی و حقوقی می شوند.
• آرشیو ملی:با توجه به اهمیت اسناد در پژوهش های تاریخی،در بسیاری از کشور های جهان محلی برای نگهداری،حفاظت،مرمت،طبقه بندی و آماده سازی آن ها و استفاده محققان ایجاد شده است که به آن آرشیو گفته می شود.
• آرشیو ملی هر کشور محل نگهداری اسناد و مدارک با ارزش و معتبر مربوط به آن کشور است.
• اهمیت اسناد در تاریخ نویسی:اسناد حاوی اطلاعاتی بسیار ارزشمند و منحصر به فرد درباره مسائل و موضوع های سیاسی،اداری،اقتصادی (مالی،ملکی و معاملات) و فرهنگی،دیدگاه و عملکرد افراد،شخصیت ها،احزاب و گروه های سیاسی،اجتماعی و مذهبی است.

آثار معماری شامل بناها،خیابان ها،کوچه ها و میدان ها،اشیا و لوازم جا مانده،سکه ها،جواهرآلات،مهرها،نشان ها و سایر وسایلی که از عصر قاجار و حتی پهلوی به جا مانده است،به پژوهشگران در مطالعه و شناخت آن دوره کمک می کند.