درسنامه کامل تاریخ (3) ایران و جهان معاصر فصل 9 نهضت ملی شدن صنعت نفت ایران

• با پیشرفت و گسترش صنعت در یک صد و پنجاه سال اخیر، نفت به عنوان مهم ترین منبع تأمین انرژی اهمیت فوق العاده ای یافت.
• جنگ های جهانی اول و دوم اهمیت و ارزش دسترسی به منابع نفت و تسلط بر آن را بیش از گذشته برای سیاستمداران و رهبران کشورهای قدرتمند آشکار ساخت.
• در اوایل سده 20 م، کشف منابع نفت در منطقه خاورمیانه توجه کشورهای استعمارگر و صاحبان صنایع بزرگ را بیش از گذشته به این منطقه و از جمله کشور ما که سومین ذخایر نفت جهان را دارد، جلب کرد.
• دست یافتن به طلای سیاه در ایران نیز باعث تغییر و تحولاتی بنیادین در امور اقتصادی، سیاسی و اجتماعی شد.

• قرارداد دارسی: در زمان مظفر الدین شاه، امتیاز کشف و استخراج نفت و گاز در سرتاسر ایران به مدت 60 سال به یک سرمایه دارانگلیسی به نام ویلیام ناکس دارسی واگذار شد (1280 ش/ 1901 م)  در مقابل، او تعهد کرد که ۲۰ هزار لیره نقد، ۲۰ هزار لیره به شکل سهام و ۱۶ درصد سود خالص سالانه به دولت ایران پرداخت کند.
• فعالیت های انگلیسی ها برای یافتن منابع نفت در مناطق مختلف ایران، با فوران نخستین حلقه چاه نفت در منطقه مسجدسلیمان به نتیجه رسید (۱۲۸۷ش/ ۱۹۰۸ م) پس از آن، شرکت جدیدی به نام شرکت نفت پارس و انگلیس تشکیل شد.
• اقدامات شرکت نفت پارس و انگلیس:

1. این شرکت چاه های زیادی در منطقه مسجدسلیمان حفر کرد
2. خط لوله ای هم از آنجا تا آبادان کشید.

• چگونگی تسلط کامل انگلستان بر نفت ایران: دولت انگلستان پس از آنکه از ارزش منابع عظیم نفت ایران و اهمیت آن برای نیروی دریایی خوداگاه شد، ۵۱ درصد سهام شرکت نفت پارس و انگلیس را خریداری کرد و حق نظارت کامل بر آن شرکت را به دست آورد ( ۱۹۱۴ م). بدین گونه این شرکت به بازوی پرقدرت اقتصادی و سیاسی دولت انگلیس تبدیل شد.
• علت لغو یک طرفه قرارداد دارسی توسط رضاشاه: پس از انقلاب مشروطه، همواره میان دولت ایران و انگلیس اختلافات دامنه داری درباره نحوه عملکرد شرکت نفت ایران و انگلیس و پرداخت سهم ایران وجود داشت.
• نتیجه ی قرارداد 1312 (1933): در قرارداد جدید، سهم ایران نسبت به قرارداد قبلی اندکی افزایش یافت و منطقه جغرافیایی قرارداد به میدان های نفتی شناخته شده جنوب کشور محدود گردید، اما در عوض، ۳۰ سال به مدت قرارداد افزوده شد.

• اقدامات نیروهای متفقین در شهریور ۱۳۲۰:

1. برکناری و تبعید رضاشاه از کشور
2. کنترل مستقیم راه های خلیج فارس به مرز های شوروی و حفاظت از چاه ها و تأسیسات نفت جنوب را به دست گرفتند.
3. آنان همچنین برخی از شخصیت های ایرانی هوادار دولت های محور و تعدادی از آلمانی های فعال در ایران را بازداشت کردند.

• وعده های متفقین پس از اشغال ایران در شهریور ۱۳۲۰: متفقین ضمن تأکید بر اینکه در اداره امور کشور مداخله نخواهند کرد، تمامیت ایران را تضمین کردند و وعده دادند که ظرف شش ماه پس از پایان جنگ، نیروهایشان را از ایران بیرون خواهند برد.
• عوامل اعتراض های خیابانی متعدد پس از اشغال ایران توسط متفقین در شهریور ۱۳۲۰: کمبود و گرانی مواد غذایی و به ویژه نان در زمان جنگ جهانی دوم
• اقدامات محمدرضا شاه پهلوی در ابتدای سلطنتش برای تحکیم قدرتش:

1. از جمله هنگام ادای سوگند در مجلس شورای ملی سوگند خورد که مطابق قانون اساسی به عنوان یک پادشاه مشروطه فقط سلطنت کند نه حکومت.
2. او همچنین املاکی را که پدرش تصرف کرده بود، در اختیار دولت گذاشت تا آن ها را به صاحبانشان بازگرداند.
3. علاوه بر این، به مراجع تقلید اطمینان داد که حجاب را محدود یا ممنوع نخواهد کرد.

در فاصله سال های ۱۳۲۰ تا ۱۳۳۲،

1. شاه فقط بر ارتش مسلط بود و نظارت و قدرت اداری و اجرایی کشور در اختیار مجلس شورای ملی و هیئت دولت بود
2. اعیان و اشراف زمین دار و غیر زمین دار در مجلس، کابینه و در سطح محلی، قدرت و نفوذ زیادی داشتند .
3. در این دوره، مطبوعات و احزاب نیز به صورت گسترده و با شور و شوق فراوان فعالیت می کردند و نقش مؤثری در تحولات سیاسی و اجتماعی داشتند.

• در دوران اشتغال ایران، دولت های آمریکا و شوروی برای کسب امتیاز استخراج نفت در مناطقی که در خارج از محدوده قرارداد ۱۳۱۲ ش / ۱۹۳۳ م ایران و انگلیس قرارداشتند، از جمله نفت شمال، به شدت با هم رقابت می کردند.
• مهم ترین اقدام مجلس در هنگام رقابت شدید آمریکا و شوروی برای کسب امتیاز استخراج نفت: شورای ملی (دوره چهارده) به پیشنهاد دکتر محمد مصدق طرحی را به تصویب رساندند که دولت را از مذاکره و انعقاد قرارداد با کشورهای خارجی در خصوص نفت ایران بدون تأیید و تصویب مجلس منع  می کرد(1323 ش).
• سیاست موازنه منفی و موازنه ی مثبت: این مصوبه در حکم اتخاذ سیاست «موازنه منفی» یعنی ایستادگی در برابر امتیاز خواهی دولت های سلطه جو، بود و دقیقاً خلاف سیاست «موازنه ی مثبت» تلقی می شد، که تسلیم شدن در برابر قدرت های بزرگ و اعطای امتیاز به آن ها را توصیه می کرد.
• اقدام احمد قوام برای خروج نیروهای شوروی از ایران و نتیجه ی آن: پس از پایان جنگ جهانی دوم، شوروی نمی خواست بدون گرفتن امتیاز، نیروهایش را از ایران خارج کند؛ از این رو، احمد قوام (قوام السلطنه) نخست وزیر وقت، طی موافقت نامه ای امتیاز نفت شمال را به شوروی واگذار کرد . لازم بود این موافقت نامه به تأیید و تصویب مجلس شورای ملی برسد، اما نمایندگان مجلس نه تنها موافقت نامه مذکور را رد کردند بلکه واگذاری هرگونه امتیاز استخراج نفت و مشتقات آن را به خارجی ها ممنوع کردند.

عکس العمل نمایندگان مجلس به اعطای امتیاز نفت شمال: نمایندگان مجلس شورای ملی در مخالفت با اعطای امتیاز نفت شمال به شوروی، دولت را مکلف ساختند که برای گرفتن تمامی حقوق ملی در موضوع نفت جنوب، مذاکره کند و اقدامات لازم را انجام (مهر ۱۳۲۶) این اقدام به معنای اعلام نارضایتی رسمی و علنی از قرارداد نفتی ایران با انگلستان (قرارداد ۱۹۳۳ م / ۱۳۱۲ ش) و تلاش برای تجدید نظر در آن به حساب می آمد. سپس، اعتراض به این قرارداد و انتقاد از آن در محافل سیاسی و مطبوعاتی ایران آغاز شد.

• چگونگی امضای قرارداد الحاقی: پس از مذاکراتی که میان نماینده دولت ایران و نماینده شرکت نفت ایران و انگلیس با هدف بازنگری در قرارداد نفت جنوب و تأمین منافع ایران صورت گرفت، قرارداد الحاقی تدوین و  امضا شد.
• علل مخالفت نمایندگان مجلس با آن: این قرارداد معاهده نفتی ۱۳۱۲ ش را اندکی تعدیل کرد اما بازهم تامین کننده حقوق و منافع کشور ما نبود. به همین سبب، معدودی از نمایندگان مجلس شورای ملی که مخالف قرارداد بودند، مانع رای گیری درباره آن شدند.
• در مجلس شانزدهم نیز اقلیتی از نمایندگان عضو جبهه ملی به رهبری دکتر مصدق با مخالفت مؤثر خود از تصویب قرارداد الحاقی جلوگیری کردند.
• علل مهم مخالفت با قرارداد الحاقی گس گلشائیان:
• نادیده گرفتن حقوق مادی مردم ایران
• نقض حاکمیت ملی و استقلال کشور
• مشروعیت بخشیدن به تسلط بیگانگان بر منابع و صنعت نفت

• نمایندگان مخالف قرارداد الحاقی در مجلس شانزدهم، ضمن مخالفت با این قرارداد، طرح ملی شدن صنعت نفت ایران را پیشنهاد کردند.
• مخالفان قرارداد الحاقی: این طرح با استقبال گسترده شخصیت ها، قشرها و گروه های مختلف سیاسی، ملی و مذهبی روبه رو شد و بسیاری از مطبوعات نیز از آن پشتیبانی کردند. 
• اقدام آیت الله کاشانی در حمایت از ملی شدن نفت: آیت الله سید ابوالقاسم کاشانی، که سابقه ی طولانی در مبارزه با استعمار انگلستان داشت، با جدیت تمام از جنبش ملی شدن صنعت نفت حمایت کرد. وی در اعلامیه ای، مبارزه برای ملی شدن نفت را تکلیف دینی و وطنی ملت ایران برشمرد و تعدادی از علما نیز نظر او را تایید کردند.
• عکس العمل انگلستان و جبهه ی مخالف برای جلوگیری از ملی شدن نفت: در جبهه مقابل نیز انگلستان و عوامل داخلی اش برای حفظ منافع استعماری خود و جلوگیری از دستیابی ملت ایران به حقوق خویش به تکاپو افتادند. سپهبد حاجیعلی رزم آرا در مقام نخست وزیر (تیر تا اسفند 1329) از سیاست انگلستان جانب داری می کرد و با ملی شدن صنعت نفت به شدت مخالف بود. 

• چگونگی ملی شدن نفت: پس از اعدام انقلابی رزم آرا به دست خلیل طهماسبی یکی از اعضای جمعیت فداییان اسلام (16 اسفند) مهم ترین مانع بر سر راه ملی شدن صنعت نفت برداشته شد. چند روز بعد از آن، نخست مجلس شورای ملی (24 اسفند 1329) و سپس مجلس سنا در 29 اسفند  طرح ملی شدن صنعت نفت را تصویب کردند و جنبش ضد استعماری ملت ایران در گام نخست به پیروزی رسید.
• عوامل موثر بر خیزش مردم ایران در نهضت ملی شدن نفت:

1. پیروزی جنبش های ضد استعماری مردم هندوستان علیه انگلستان به عنوان استعمار پیر
2. موفقیت حرکت های استقلال طلبانه در برخی از کشورهای آسیایی و آفریقایی

• حامیان مصدق در رسیدن به نخست وزیری: در اردیبهشت 1330، دکتر مصدق با حمایت گسترده افکار عمومی، اتحاد و همکاری تنگاتنگ نیروهای ملی و مذهبی و پشتیبانی قاطع آیت الله کاشانی، نخست وزیر شد تا قانون ملی شدن صنعت نفت و خلع ید از شرکت نفت ایران و انگلیس را با قاطعیت به اجرا در آورد.
• اقدام مهم مصدق برای اجرای قانون ملی شدن نفت: دولت دکتر مصدق پس از روی کار آمدن، بی درنگ هیئتی را به ریاست مهندس مهدی بازرگان به خوزستان فرستاد تا مراکز و تاسیاست نفتی را از حوزه اختیار شرکت نفت ایران و انگلیس خارج کند.
• اجرای قانون ملی شدن نفت نقطه عطفی در تاریخ معاصر و مبارزه مردم ایران برای رهایی از سلطه استعمار و نجات سرمایه های ملی از تسلط بیگانگان به شمار می رود.

• اقدامات سیاسی، اقتصادی و نظامی انگلستان برای ممانعت از ملی شدن نفت:

1. تحریک کارگران صنعت نفت به اعتصاب گسترده از طریق منع شرکت نفت ایران و انگلیس از پرداخت فوق العاده دستمزد آنان؛
2. فرستادن کشتی های جنگی خود به خلیج فارس و بنادر ایران و تهدید نظامی؛
3. طرح شکایت از ایران در مجامع بین المللی؛
4. تهدید اقتصادی ایران با تعطیلی شعب بانک انگلیس، خارج کردن سرمایه های شرکت نفت و تحریم خرید نفت.

• عکس العمل دولت دکتر مصدق برای مقابله با تهدیدها و تحریم های اقتصادی و نتیجه آن: دولت دکتر مصدق برای مقابله با تهدیدها و تحریم های اقتصادی انگلستان، برنامه اقتصاد بدون نفت را اجرا کرد. دکتر مصدق که خود حقوقدان بود، با حضور در مجامع بین المللی از حقانیت ملت ایران دفاع می کرد. نتیجه: دفاع منطقی و مستدل نخست وزیر و وکلای حقوقی ایران باعث شد که شورای امنیت سازمان ملل متحد و سپس دیوان بین المللی لاهه به سود کشور ما رای صادر کنند.
• علت قطع رابطه سیاسی دولت ایران پس از ملی شدن نفت با لندن: دولت ایران پس از پیروزی در در دادگاه لاهه، از انگلستان خواست که بدهی های شرکت نفت و خسارت های ناشی از تاخیر و غیره را بپردازد و چون دولت انگلیس این تقاضا را نپذیرفت، اقدام به قطع رابطه سیاسی با لندن کرد.

• علت استعفای مصدق از نخست وزیری: در تیر 1331 دکتر مصدق برای کاستن از نفوذ و قدرت دربار و مقابله با کارشکنی های آن در اداره امور کشور، از محمدرضا شاه پهلوی خواست که اختیار وزارت جنگ و فرماندهی ارتش را به او بسپارد و چون شاه با این تقاضا مخالفت کرد، از مقام خود استعفا نمود. شاه نیز بی درنگ احمد قوام را مامور تشکیل دولت کرد. 
• علت استعفای مصدق از نخست وزیری، رهبر قیام و نتیجه: پاسخ خلاصه:

- علت: استعفای مصدق از نخست وزیری - رهبر قیام: آیت الله کاشانی - نتیجه: کناره گیری قوام و دکتر مصدق دوباره نخست وزیر شد و وزارت جنگ به فرماندهی نیروهای مسلح را در اختیار گرفت. همچنین، شاه را از برقراری ارتباط مستقیم با سفرای خارجی منع کرد.

• نهضت ملی شدن صنعت نفت با اتحاد و یکپارچگی احزاب و گروه های سیاسی و مذهبی مختلف و بر محور مبارزه با استعمار انگلیس آغاز شد.
• عوامل بروز اختلاف و تفرقه در نهضت ملی شدن نفت و نتیجه آن: بر اثر غلبه روحیه لجاجت، خودمحوری،قدرت طلبی، و منفعت جویی های فردی و گروهی به تفرقه و دشمنی تبدیل شد. - نتیجه اینکه اهداف نهضت ملش شدن نفت به فراموشی سپرده شد.
• اقدامات دشمنان برای نابودی دولت مصدق: دشمنان خارجی و عوامل داخلی آنان با بهره گیری از تداوم و گسترش اختلاف و نزاع میان دکتر مصدق و آیت الله کاشانی و یاران و نزدیکان این دو شخصیت ملی و مذهبی، بر تلاش هایشان برای نابودی نهضت و سرنگونی دولت دکتر مصدق افزودند. 

• سیاست آمریکا در قبال دولت مصدق: در این زمان، دکتر مصدق امیدوار بود که دولت آمریکا در ماجرای نفت از ایران پشتیبانی کند اما آمریکا که از زمان جنگ جهانی دوم سیاست فعالی را درباره ایران در پیش گرفته بود، سرانجام از دولت انگلستان جانب داری کرد و با آن کشور در براندازی دولت مصدق متحد شد.
• طراحی کودتای 28 مرداد حاصل توافق آمریکا و انگلیس بود.
• زمینه های انجام کودتا علیه مصدق:

1. توافق دولت انگلیس و آمریکا، سرنگونی دولت مصدق و انتصاب سرلشکر فضل الله زاهدی به نخست وزیری
2. بر اساس طرح مشترک انگلیس و آمریکا، ایجاد آشوب های خیابانی در ایران و به راه انداختن جنگ روانی علیه مصدق در مطبوعات در دستور کار شبکه جاسوسی دو کشور قرار گرفت.
3. علاوه بر آن، طراحان کودتا از طریق اشرف پهلوی و جنرال نورمن شوارتسکف آمریکایی، محمدرضا پهلوی را که در ابتدا در پذیرش کودتا مردد بود، متقاعد کردند که با کودتا موافقت کند.
4. با ورود مامور ویژه سیا به ایران در اواسط تیر 1332 و ملاقات او با فضل الله زاهدی، مقدمات اجرای کودتا فراهم شد.

• چگونگی انجام کودتای 28 مرداد: سرانجام، با نقشه و حمایت سیاسی و مالی دولت های انگلستان و آمریکا و عوامل داخلی آنان، در 28 مرداد 1332 واحدهایی از ارتش به فرماندهی فضل الله زاهدی علیه دولت دکتر مصدق اقدام به کودتا کردند. کودتا چیان که از پشتیبانی سازماندهی شده گروه هایی از طرفداران شاه و در بار ا برخوردار بودند، مراکز مهم دولتی را در پایتخت تسخیر و دولت دکتر مصدق را سرنگون کردند.
• نتایج کودتای 28 مرداد 1332:

1. زاهدی نخست وزیر شد و اعلام حکومت نظامی کرد.
2. دکتر مصدق و تعدادی از همکاران و یاران نزدیکش دستگیر و سپس محاکمه شدند.
3. احزاب و گروه های سیاسی و روزنامه های مخالف، غیرقانونی اعلام شدند و منحل گردیدند.

یک سال و اندی پس از کودتای 28 مرداد، حکومت پهلوی با انگلستان و آمریکا درباره مسئله نفت به توافق رسید و به موجب قراردادی، تولید و فروش نفت ایران را به کنسرسیومی از شرکت های نفتی انگلیسی، آمریکایی، هلندی و فرانسوی واگذار کرد. نتیجه: بر اساس این قرارداد مقرر شد که کنسرسیوم به مدت 25 سال نفت ایران را استخراج کند و به فروش برساند و در مقابل، نیمی از سود خالص خود را به کشور ما بپردازد.

• نهضت مقاومت ملی و مهم ترین اقدام آنان: با وجود جو سرکوب و اختناق پس از کودتا، گروهی از شخصیت های ملی و مذهبی و از جمله تعدادی از استادان دانشگاه تشکلی به نام نهضت مقاومت ملی را پایه گذاری کردند و با قرارداد جدید نفتی به مخالفت برخاستند که منجر به اخراج شماری از آنان از دانشگاه شد. آیت الله کاشانی نیز به این قرارداد اعتراض کرد.
• روز دانشجو: در 16 آذر 1332 گروهی از دانشجویان دانشگاه تهران در اعتراض به برقراری روابط سیاسی مجدد با انگلستان و سفر معاون رئیس جمهور آمریکا (ریچارد نیکسون) به ایران تظاهرات کردند که در جریان آن سه تن از دانشجویان به شهادت رسیدند.