درسنامه کامل تاریخ (3) ایران و جهان معاصر فصل 7 ایران در دوره ی حکومت رضا شاه

• اهداف انگلستان از کودتای ۱۲۹۹: دولت انگلستان برای دستیابی به اهداف خود، درصدد تغییر حکومت ایران برآمد؛ به این منظور، برنامه کودتا طرح ريزي و اجرای آن به سفارت انگلیس و نیروهای انگلیسی مستقر در ایران و گذار شد.
• عناصر کودتای 1299: آیرون ساید، فرمانده نظامی نیروهای انگلیسی در ایران، به جست وجو در میان نیروهای فراق پرداخت و به کمک سید ضیاءالدین طباطبایی که از سیاستمداران وابسته به انگلستان بود، یکی از فرماندهان نظامی به نام رضاخان را برای این منظور، مناسب تشخیص داد.
• چگونگی انجام کودتای سیاه: آیرون ساید در قزوین با رضاخان ملاقات کرد و با توجه به اطلاعاتی که سید ضیاءالدین درباره او جمع آوری کرده بود، توانست وی را با اهداف خود هماهنگ کند. آیرون ساید بعد از آماده کردن رضاخان برای انجام کودتا، به تهران آمد و به احمدشاه چنین القا کرد که حرکت نظامی رضاخان به سوی تهران برای حفظ کشور و سلطنت ضروری است. با آماده شدن شرایط، قوای قزاق در بامداد روز سوم اسفند ۱۲۹۹ وارد تهران شدند و بی آنکه با مقاومت جدی رو به رو شوند، نقاط حساس پایتخت را تسخیر کردند.
• رضاخان که مهره نظامی کودتا بود، به عنوان در فرمانده ارتش، لقب «سردار سپه» گرفت. به فاصله کوتاهی، سید ضیاء (مهره سیاسی کودتا) استعفا کرد و به اروپا رفت؛ اما رضاخان (مهره نظامی کودتا) در مقام وزیر جنگ روز به روز بر قدرت و نفوذ خود افزود.

• چگونگی تثبیت قدرت رضاخان: رضاخان در سمت وزارت جنگ از سال ۱۳۰۰ تا ۱۳۰۲ ش، با دسیسه چینی و حمایت انگلستان، موقعیت خود را تثبیت کرد. سرانجام، شاه قاجار و مجلس به ناچار به نخست وزیری او رضایت دادند.
• اقدام رضاخان برای رسیدن به قدرت: ابتدا پیشنهاد کرد به جای حکومت سلطنتی، نظام «جمهوری» در کشور برقرار شود.
• مهم ترین مخالف جمهوری خواهی رضاخان و علت و نتیجه ی مخالفت او: کسانی نظیر آیت الله مدرس، با شناختی که از رضاخان داشتند، این کار را ابزاری برای رسیدن او به قدرت می دانستند و با آن به مخالفت پرداختند و مردم را به حرکت بر ضد این پیشنهاد تشویق کردند؛ به طوری که رضاخان، سرانجام حرف خود را پس گرفت.
• اقدامات رضاخان برای حذف احمد شاه از صحنه ی سیاسی ایران: رضاخان در غیاب شاه که در اروپا به سر می برد، روزبه روز موقعیت خود را بیشترتحکیم می کرد و در عین حال، می کوشید تا با تبلیغاتی گسترده علیه احمد شاه، او را نسبت به سرنوشت مملکت بی اعتنا نشان دهد. 
• اقدام انگلستان در مقابل تصمیم احمدشاه مبنی بر بازگشت به ایران: احمدشاه پس از مدتی، تصمیم به بازگشت به ایران و حفظ سلطنت گرفت. انگلیسی ها وقتی که از تصمیم شاه برای عزیمت به ایران مطلع شدند، نزد او رفتند و ضمن مبالغه گویی در اوضاع آشفته ایران، صلاح او را در این دانستند که مدتی از رفتن به ایران چشم بپوشد تا رضاخان بتواند امنیت لازم را برای حضورش در کشور فراهم آورد.

1. سرکوبی شورش خزعل و بعضی شورش های پراکنده دیگر
2. امنیتی که رضاخان به وجود آورده بود.
3. تبلیغات طرفداران رضاخان

• چگونگی به سلطنت رسیدن رضاشاه: پس از آنکه عمال انگلیس اذهان عموم مردم را به سود رضاخان آماده کردند، سرانجام از سال ۱۳۰۴ ش، ماده واحده ای به صورت طرح در مجلس شورای ملی مطرح شد که در آن، خلع قاجاریه از سلطنت و سپردن حکومت موقت به رضاخان خواسته شده بود.
• در این ماده واحده، پیش بینی شده بود که پس از خلع قاجاریه، مجلس مؤسسان برای تغییر چند ماده از قانون اساسی تشکیل خواهد شد و تکلیف قطعی سلطنت را تعیین خواهد کرد.
• جز چهار تن از نمایندگان مجلس از جمله آیت الله مدرس و دکتر مصدق سایر نمایندگان به این طرح رای مثبت دادند.
• با حمایت همه جانبه ای که از سوی دولت های بزرگ خارجی به عمل آمد، انتخابات مجلس فرمایشی مؤسسان برگزار شد. در آذر سال ۱۳۰۴ مجلس مؤسسان با نطق رضاخان افتتاح شد و پس از شش روز بحث و گفت و گو، رضاخان را به پادشاهی ایران انتخاب و سلطنت را در خانواده او موروثی اعلام کرد.

• آغاز سلطنت پهلوی، در واقع فصل جدیدی از تاریخ ایران است که همزمان با آن، دوره نوینی از غارت کشور ما به دست بیگانگان آغاز می شود که به «استعمار نو» شهرت دارد.
• اصلاحات و اقدامات رضاشاه در دوران سلطنت: 

1. بازگشت به حکومت استبدادی
2. ایجاد ارتش منظم
3. احداث خط آهن سراسری
4. اسکان عشایر
5. یک شکل کردن لباس ها و کشف حجاب

وی از همان ابتدای کار به حذف شخصیت های آزادی خواه، مستقل و مخالف با نفوذ بیگانگان اقدام کرد و شیوه حکومت استبدادی رای فردی را پیش گرفت. او به مجلس قانون گذاری و قانون اهمیت نمی داد و تصمیمات فردی خود را به اجرا در می آورد.

1.  تمرکز قدرت سیاسی در کشور
2. سرکوب قیام های مردمی
3. تأمین کننده اهداف نظامی انگلستان

1. به وجود آوردن نیروهای سه گانه ارتش
2. نو کردن ارتش
3. تصویب قانون نظام وظیفه عمومی در سال ۱۳۰۴ ش

• از جمله اقدامات رضاشاه، احداث راه بود که بندر ترکمن را به بندر شاهپور متصل می کرد.
• هدف رضاشاه از ایجاد خط آهن سراسری: هدف آن ایجاد راهی سراسری برای انتقال سریع نیروهای انگلیسی از جنوب به شمال بود. در صورت پیشروی روس ها، انگلیسی ها با استفاده از این راه می توانستند نیروهای خود را به سرعت به شمال بفرستند و مانع نفوذ آن ها به هندوستان شوند.

• هدف و نتایج اسکان عشایر: هدف آن، مهار کردن نیروی رزمی عشایر بود. این اقدام، از رونق دامداری کشور کاست و باعث شد که کشور ما از نظر دامی به بیگانه نیازمند شود.
• کشف حجاب و عکس العمل مردم در مقابل آن: رضاشاه به نام تمدن و تجدد و مبارزه با کهنه پرستی، به یک شکل کردن لباس ها و نیز برداشتن حجاب بانوان اقدام کرد؛ اما مردم مسلمان ایران در برابر این اقدامات دست به مقاومت زدند که از آن جمله باید از قیام مردم مسلمان مشهد در مسجد گوهرشاد نام برد که در جریان آن، عده زیادی کشته و مجروح شدند.
• مبارزه رضاشاه با سنت های اسلامی: رضاشاه که تصور می کرد مهم ترین راه پیشرفت و توسعه کشور تقلید از غرب و اشاعه فرهنگ غربی است. پس از مسافرت به ترکیه و آشنایی با آتاتورک، رئیس جمهور آن کشور، به تقلید از او به مبارزه با همه سنت های اسلامی پرداخت. او در این راه حتی مأموران مخصوص در کوچه و خیابان شهر گماشت که وظیفه داشتند به زور چادر را از سرزنان بکشند.

1. روحانیون نیز لباس های مخصوص خود را کنار بگذارند.
2. به دستور وی، دفترخانه های شرعی تعطیل شدند. 
3. دخالت روحانیون در مسائل اجتماعی اکیداً ممنوع اعلام شد.  
4. عزاداری سیدالشهدا قدغن شد. 
5. از انجام پذیرفتن بسیاری از آداب مذهبی به شدت جلوگیری به عمل آمد.

• مدرس، روحانی مبارز و خستگی ناپذیری که آرزویش نجات ایران از چنگال استبداد و استعمار بود، در دوران نخست وزیری رضاخان و پس از به سلطنت رسیدن او، یگانه دشمن سرسخت و جدی وی به شمار می رفت.
• علل مخالفت (تبعید و قتل) مدرس: وجود مدرس در تهران خطری جدی برای ادامه حکومت رضاشاه به حساب می آمد. از سوی دیگر، رضاشاه می دانست که نمی تواند مدرس را مانند دیگر مخالفان، بدون توجه به عکس العمل مردم به راحتی از بین ببرد.
• چگونگی تبعید و شهادت مدرس: در مهرماه ۱۳۰۷ مأموران شهربانی به منزل این روحانی والامقام هجوم بردند و او را به خواف تبعید کردند. مدرس سال ها در خواف زندانی بود. سرانجام پس از فراهم شدن زمینه، وی را از خواف به کاشمر بردند و پس از مدت کوتاهی، در ۱۰ آذر ۱۳۱۶ او را در همان مسموم کردند و به شهادت رساندند.

• اهداف انگلستان از کمک به آلمان پس از جنگ جهانی اول: هم زمان با آغاز سلطنت رضاشاه، انگلیسی ها تصمیم گرفتند با تقویت کشور آلمان که همچنان گرفتار مصائب جنگ جهانی اول بود، کمی از مشکلات اقتصادی کشور یاد شده بکاهند و با این همکاری، مانع از افتادن آلمانی ها به دام کمونیسم شوند.
• علت گشودن درهای کشور ایران به روی سرمایه های آلمانی: از نظر انگلیسی ها، در آن شرایط، بهترین راه مساعدت به آلمان این بود که سیاستمداران انگلیسی به روسای کشور های تحت سلطه خویش دستور دهند تا امکان فعالیت های تجاری و صنعتی آلمان را در این کشور ها فراهم سازند؛ به همین دلیل، رضاشاه در های کشور ایران را به سوی سرمایه های آلمانی گشود.