درسنامه کامل تاریخ (3) ایران و جهان معاصر فصل 3 سیاست و حکومت در عصر قاجار (از آغاز تا پایان سلطنت ناصرالدین شاه)

• چگونگی به قدرت رسیدن آقا محمدخان: آقا محمدخان پسر بزرگ محمد حسن خان قاجار بود که پس از کشته شدن پدرش، به عنوان گروگان در شیراز، پایتخت کریم خان زند، به سر می برد و حتی مورد مشورت کریم خان قرار می گرفت. آقا محمدخان پس از مـرگ کریم خان فرصت را غنیمت شمرد و از شیراز به استرآباد ( گرگان) رفت و با متحد کردن افراد ایل قاجار، آماده رویارویی با زندیان شد. او نخست نواحی شمالی و مرکزی ایران را تصرف کرد و تهران را پایتخت خود قرار داد، سپس با غلبه بر لطفعلی خان زند و سرکوب طغیان حاکم گرجستان، در سال 1210ق/1174ش در زهرا تاج گذاری کرد.
• اقدامات آقا محمدخان قاجار پس رسیدن به سلطنت:

1) حمله به خراسان با هدف برچیدن بساط حکومت جانشینان نادرشاه و دستیابی به غنائم و گنجینه جواهرات وی،راه خراسان را در پیش گرفت.

2) لشکر کشی به قفقاز به منظور برقرار کردن نظم و امنیتت

• ستایش و نکوهش آقا محمدخان در تاریخ: بی تردید، سخت کوشی و تلاشهای بی وقفه آقا محمدخان برای ایجاد یکپارچگی سیاسی و بازگرداندن حاکمیت دولت مرکزی به سرتاسر قلمرو ایران در خوره ستایش است ولی به سبب بی رحمی و کینه توزی اش در برخورد با مخالفان و رقیبان، که تا حدودی ریشه در ستم هایی داشت که در زمان کودکی و نوجوانی بر او رفته بود، در تاریخ نام او به نکویی برده نمی شود.

• پس از مرگ آقا محمدخان، برادرزاده اش باباخان که به فتحعلی شاه معروف شد، زمام امور را به دست گرفت.
• سال های نخست سلطنت فتحعلی شاه به سرکوب شورش های داخلی و تحکیم پادشاهی در خاندان قاجار گذشت.
• مشکلات دوران حکومت فتحعلی شاه: از یک سو با تهاجم نظامی گسترده روسیه و از سوی دیگر با رقابت دولت های انگلستان و فرانسه برای نفوذ سیاسی و اقتصادی در ایران مواجه بود.
• فتحعلی شاه در حفظ یکپارچگی کشور و سامان دادن به اوضاع داخلی موفق بود اما در مقابله با تهاجم نظامی و نفوذ سیاسی کشورهای اروپایی ناکام ماند..

• فتحعلی شاه پسرش، عباس میرزا، را به جانشینی خود برگزیده بود اما به دنبال مرگ زودهنگام او مقام ولیعهدی به محمد میرزا، فرزند عباس میرزا رسید.
• برکناری و قتل میرزا ابوالقاسم قائم مقام: ایستادگی او در مقابل زیاده خواهی های انگلیسی ها و تلاش برای کاستن از دخالت ناروای محمدشاه و درباریان در امور کشور، اسباب دسیسه گری مخالفانش را فراهم آورد و شاه را نسبت به این وزیر بزرگ بدبین کرد و پس از هفت ماه برکنار و به قتل رسید و حاجی میرزا آقاسی به جای او نشست.

• پس از مرگ محمدشاه، ولیعهد او، ناصرالدین میرزا، با درایت میرزا تقی خان فراهانی بر تخت شاهی نشست.
• ناصرالدین شاه جوان در آغاز سلطنتش، میرزا تقی خان را با لقب امیر کبیر به مقام صدر اعظمی برگزید.
• اقدامات امیر کبیر: علاوه بر سامان دادن به اوضاع کشور، برنامه منسجمی را برای اصلاح امور سیاسی و اقتصادی کشور تهیه کرد و بخشی از آن را به اجرا در آورد.
• امیرکبیر نیز با توطئه و دسیسه مخالفان داخلی و خارجی به سرنوشت قائم مقام دچار شد و اصلاحاتش به نتیجه مطلوب نرسید.
• ناصرالدین شاه شور و اشتیاق فراوانی به نوگرایی و اخذ تمدن اروپایی داشت.
• ناصرالدین شاه در دوران پادشاهی خود طی سه مسافرت خارجی، از چندین کشور اروپایی دیدن کرد.
• میرزا حسین خان سپهسالار، یکی از صدر اعظم های عصر ناصری، نقش مؤثری در تشویق شاه برای سفر به فرنگ و اخذ تمدن اروپایی داشت.
• برنامه های اصلاح گران سپهسالار، به سبب مخالفت های داخلی و تردیدهای شاه به جایی نرسید.
• علت عدم تغییرات اساسی در نتیجه اصلاحات ناصرالدین شاه: از نتایج سیاسی آن، که کاهش قدرت و اختیارات نامحدود شاه بود، به شدت وحشت داشت. برای مثال او مدرسه دارالفنون را نماد ترقی قلمداد می کرد و علاقه فراوانی به انتشار کتاب و روزنامه داشت اما در عین حال، از نشر اندیشه سیاسی جدید و ترویج افکار مشروطه طلبی و جمهوری خواهی در ایران سخت بیمناک بود. از این رو، اصلاحات عهد او به تغییر اساسی منجر نشد.
• در زمان ناصرالدین شاه نیز دولت های روسیه و انگلستان نفوذ سیاسی خود را در ایران افزایش دادند و برای کسب امتیازات اقتصادی در کشور ما به رقابت برخاستند.
• ناصرالدین شاه در آستانه پنجاهمین سالگرد سلطنتش، میرزا رضا کرمانی که از هواداران ستم کشیده سید جمال الدین اسدآبادی بود،او را به قتل رساند.

• ویژگی نظام سیاسی و اداری ایران تا دوره قاجار: 

1. نظام حکومتی ایران تا پیش از انقلاب مشروطه، پادشاهی مطلقه و استبدادی بود.  
2. در چنین نظامی، شاه در رأس هرم قدرت قرار داشت و از اختیارات نامحدود برخوردار بود؛
3. عزل و نصب مقام های حکومتی و اعلام جنگ و صلح از جمله اختیار او به شمار می رفت. 
4. در واقع، شاه هر سه قوه قانون گذاری، اجرایی و قضاوت را در انحصار خود داشت.  
5. شاهان قاجار خو خود را مالک جان و مال ایرانیان می شمردند و انتظار داشتند که همگان، از صدر اعظم تا مردم عادی، فرمانشان را بی چون و چرا اطاعت کنند.

• شاهان قاجار در عمل نمی توانستند به طور کامل و همیشه قدرت استبدادی واختیارات نامحدود خود را به کار ببرند:

1. فاقد ابزارهای لازم، مانند نظام اداری کارآمد و ارتش ثابت و حرف های، برای اعمال قدرت مطلقه بودند.
2. نفوذ اجتماعی و دینی روحانیت و مراجع شیعه
3. قدرت سیاسی و نظامی ایلات  
4. نفوذ و دخالت قدرت های استعمارگر دامنه قدرت اختیار شاهان را تا حدودی محدود می کرد.  
5. نفوذ زیادی در دربار و بیرون از آن توسط زنان حرمسرا به همراه ندیمه ها و خدمتکاران

• بعد از شاه، وزیر اعظم یا صدر اعظم قرار داشت.
• اختیارات صدراعظم در عصر قاجار: صدر اعظم بر پایه اختیاراتی که شاه به او می داد، می توانست در تمام امور کشور اظهار نظر و مداخله کند، به حضور شاه برسد و برای وی نامه بنویسد. این صاحب منصب عالی مرتبه همچنین امکان این را داشت که از موقعیت خود به اصلاح امور کشور، رونق کسب و کار و رفاه مردم بهره ببرد.

• وضعیت حاکمان ایالات و ولایات در دوره قاجار: والیان و حاکمان ایالات و ولایات، شهرها و روستاها عمدتاً از میان خاندان های زمین دار، اعیان یا بزرگان محلی، سران ایلات و عشایر و شاهزادگان قاجاری برگزیده می شدند. حاکمان ایالات و ولایات تا حدودی خودمختار بودند و بخش اعظم درآمد منطقه تحت فرمان خویش را برای خود نگه می داشتند. شاهان قاجار از طریق برقراری پیوند ازدواج با خاندان های زمین دار، بزرگان محلی و مقام های بلندپایه حکومتی به دنبال گسترش نفوذ و استحکام سلطنت خود بودند.
• اداره ایالت آذربایجان با مرکزیت شهر تبریز، همواره به عهده ولیعهد بود. والیان و حکام نیز، همچون پادشاه، با زیردستان خود رفتاری مستبدانه داشتند.

• نظام اداری ایران در اوایل عصر قاجار بسیار کوچک بود و به چهار اداره یا وزارت خانه ی قدیمی مالیه، جنگ، عدلیه و امور خارجه محدود می شد.
• در دوران ناصرالدین شاه و تحت تأثیر مواجهه ایران با تمدن غربی، وزارتخانه های دیگری به تشکیلات اداری افزوده شد.
• وضعیت وزارتخانه ها در دوره قاجار: در آن زمان وزارت خانه ها اغلب مکان و تجهیزات، کارکنان حقوق بگیر، دوایر محلی و حتی بایگانی منظم نداشتند و دامنه فعالیتشان به ندرت از پایتخت فراتر می رفت. اداره این وزارتخانه ها اغلب به شکل موروثی در اختیار خانواده های سرشناسی بود که با یکدیگر رقابت داشتند و گاه سمت های اداری را میان خود خریدوفروش می کردند.
• پر سابقه ترین و گسترده ترین آن ها، وزارت مالیه به ریاست مستوفی الممالک بود.
• مستوفیان مسئولیت محاسبه و گردآوری مالیات ها و نظارت بر املاک دیوانی و سلطنتی (خاصه) را بر عهده داشتند.
• سازمان قضایی عصر قاجار از دو گونه محاکم تشکیل شده بود:  

1. محاکم عُرف که به تخلفات و جرایم سیاسی و امنیتی مانند شورش، سرقت، نزاع و عدم پرداخت مالیات رسیدگی میکردند. این محاکم را قضات و مأمورانی اداره می کردند که از مقام های حکومتی فرمان می بردند و حقوق می گرفتند.  
2. محاکم شرع که دعاوی مدنی مانند دعواهای خانوادگی، ملکی و ارث را حل و فصل می کردند. در این محاکم، روحانیان قضاوت می کردند و هزینه های رسیدگی بر عهده طرفین دعوا بود.

• آقا محمدخان قاجار با استفاده از جنگاوران این خود و دیگر ایل های متحد آن، قدرت را به دست گرفت.
• ویژگی ارتش آقا محمد خان: این ارتش مجهز به تیر و کمان، گرز، شمشیر و تفنگ های فتیله ای بود و به ندرت از توپخانه استفاده می کرد.
• علل تجدید سازماندهی و مدرن کردن ارتش به سلاح های جدید توسط عباس میرزا: ارتش ایلیاتی قاجار در جنگ با ارتش های   اروپایی و به خصوص ارتش روسیه، که حرفه ای، آموزش دیده و مجهز به سلاح های آتشین جدید بود، ناکارآمدی خود را نشان داد.
• تلاش های عباس میرزا به دلیل پیمان شکنی دولت فرانسه، بدعهدی دولت انگلیس و موانع و مشکلات داخلی بی نتیجه ماند.
• در اوایل عصر ناصری، امیرکبیر، صدراعظم باکفایت ایران، با جدیت تمام برای تشکیل ارتش حرفه ای و دائم اقداماتی انجام داد.
• یکی از مقاصد امیرکبیر از تأسیس مدرسه دارالفنون، آموختن دانش نظامی جدید و اشاعه آن و نیز تقویت توان جنگی و دفاعی کشور بود.
• ناصر الدین شاه امتیاز تأسیس یک واحد نظامی حرفه ای با عنوان بریگاد قزاق را به روشیه واگذار کرد.نیروی قزاق تشکیلات نظامی منسجم و منظمی بود که تا اواخر حکومت قاجار تحت فرماندهی افسران روسی فعالیت می کرد.

نفرات این نیرو در اوج گسترش کمتر از ۱۰هزار نفر بود و بیشتر به عنوان نیروی نگهبان شخص شاه و خاندان سلطنت و دفع کننده شورش ها و اعتراض های داخلی عمل می کرد و در حفظ مرزها و مقابله با هجوم خارجی کارایی چندانی نداشت.

• هم زمان با شکل گیری حکومت قاجار در ایران، قدرتهای اروپایی (روسیه، انگلستان و فرانسه) رقابت شدیدی را برای تسلط بر دیگر کشور ها، از جمله ایران، آغاز کردند.
• علت غافلگیری زمامداران و مردم در مقابل حملات: زمامداران و مردم ایران که از تغییر و تحولات و پیشرفت های جوامع و کشورهای اروپایی نا آگاه کم اطلاع بودند.

• دولت روسیه از زمان پتر کبیر، سیاست توسعه طلبانه ای را باهدف تسلط بر سرحدات شمالی ایران و عثمانی آغاز کرد.
• اقتدار نظامی نادرشاه و سپس آقا محمدخان مدت کوتاهی روس ها را وادار به عقب نشینی نمود..
• سرآغاز جنگ های ایران و روسیه در زمان فتحعلی شاه: در زمان حکومت فتحعلی شاه قاجار و پس از آنکه حاکم گرجستان خود را تحت حمایت دولت روسیه قرار داد، روس ها به منطقه قفقاز لشکرکشی کردند و گرجستان را تصرف نمودند.

• علل شکست ایران در جنگ های دوره ی اول: عدم توازن قدرت نظامی و اقتصادی دو کشور،ضعف سیاسی حکومت قاجار و پیمان شکنی دولت های فرانسه و انگلستان، به پیروزی روسیه و انعقاد معاهده گلستان انجامید.
• عباس میرزا، فرمانده سپاه در جنگهای دوره اول و دوم بود.

• علل شروع دوره دوم جنگ های ایران و روسیه: یکی مشخص نبودن خطوط مرزی در عهدنامه گلستان و ادعاهای ارضی جدید روس ها و دیگری فریاد کمک خواهی مردم مسلمان شهرها و روستاهایی بود که به واسطه معاهده گلستان تحت سلطه و ستم روس ها قرار گرفته بودند.
• علل شکست ایران در دوره دوم جنگ های ایران و روسیه: روسیه با تمام قوا و تجهیزات نظامی خود وارد عرصه کارزار شد و در شرایطی که انگلستان برخلاف تعهداتش از کمک نظامی و الی به ایران خودداری می کرد همچنین فتحعلی شاه در تأمین تدارکات سپاه و بی کفایتی و سستی برخی از فرماندهان، مانند آصف الدوله و سرانجام حکومت قاجار را وادار به پذیرش معاهده ترکمانچای کرد.
• نتایج قراردادهای گلستان و ترکمانچای:

1. مناطق وسیعی از سرزمین های حاصلخیز ایران در غرب دریای کاسپین (خزر) کـه شــامل ولایات گرجستان ،داغستان ،ارمنستان، نخجوان و اران با شهرها و روستاهای آباد و پرجمعیت بود، به روسیه واگذار شد. 
2. رود ارس مرز دو کشور قرار گرفت. به علاوه، ایران در عهدنامه گلستان از داشتن کشتی جنگی در دریای کاسپین (خزر) محروم شد.  
3. در معاهده ترکمانچای نیز متعهد گردید که مبلغ ۵میلیون تومان غرامت به دولت روسیه بپردازد ۴- به اتباع آن کشور نیز حق مصونیت قضایی (کاپیتولاسیون) بدهد.

• عهدنامه آخال: روس ها مناطق وسیعی از سرزمین های ایرانی در شرق دریای کاسپین (خوارزم و ماوراءالنهر) را تسخیر و عهدنامه آخال( ۱۲۹۹ق/ ۱۸۸۱م) را بر حکومت قاجار تحمیل کردند.
• در رقابت با انگلستان امتیازات اقتصادی و سیاسی متعددی مانند تأسیس بانک استقراضی، شیلات شمال و تأسیس نیروی قزاق را گرفت.

• سلطه استعماری انگلستان بر هندوستان در سده 18م، موجب توجه بیشتر انگلیسی ها به ایران شد.
• چگونگی نفوذ انگلستان در ایران دوره قاجار: در اوایل دوره قاجار دولت انگلیس کوشید با اعزام سفیران کارکشته به ایران و امضای معاهدات مجمل و مفصل، نفوذ سیاسی و اقتصادی خود را در میهن ما گسترش دهد مانع آن شود که کشورهای رقیبش از طریق ایران به هندوستان برسند. انگلستان همچنین با حضور در خلیج فارس و تسلط بر برخی از جزایر ایرانی، زمینه را برای گسترش نفوذ و دخالت سیاسی، نظامی و اقتصادی خود در این منطقه راهبردی (استراتژیک) فراهم آورد.

• از اواخر عهد فتحعلی شاه، دولت انگلیس درصدد برآمد که با جدا کردن سرزمین های شرقی ایران، منطقه ای حائل و تحت نفوذ خود در  مرز های هندوستان به وجود آورد.
• اقدام انگلستان برای جدایی سرزمین های شرقی از ایران: در زمان محمدشاه و ناصرالدین شاه از حاکم نافرمان هرات و دیگر امیران شورشی افغان حمایت کرد و با اقدامات سیاسی و نظامی خود مانع سرکوب این شورش ها توسط سپاه ایران شد.
• انگلستان سرانجام با تحمیل معاهده پاریس به حکومت قاجار ،افغانستان و هرات را از ایران جدا کرد (۱۲۷۳ق) انگلیسی ها سپس با قرارداد گلداسمیت، مناطقی از سیستان و بلوچستان را نیز از ایران جدا و ضمیمه خاک هندوستان کردند که خود بر آن فرمان می راندند.

• در دوران سلطنت ناصرالدین شاه، انگلیسی ها در رقابت با روسیه امتیازهای رویتر، بانک شاهنشاهی و توتون و تنباکو (رژی یا تالبوت) را از ایران گرفتند.
• نتیجه واگذاری امتیازات: واگذاری امتیازات موجب نگرانی مردم، به ویژه بازرگانان و روحانیان، از تسلط بیگانگان بر اقتصاد و منابع تولید کشور شد و اعتراضات و جنبش هایی را برانگیخت. مهمترین این جنبش ها، قیام های به رهبری حاج ملاعلی کنی و میرزاحسن آشتیانی علیه امتیازهای رویتر و تنباکو بود..

• علت حمله فرانسه به مستعمرات انگلستان: هم زمان باروی کار آمدن قاجارها در ایران، ناپلئون بناپارت در فرانسه قدرت گرفت. ناپلئون که سیاست توسعه طلبانه ای را در اروپا و جهان دنبال می کرد، با مانع بزرگی همچون انگلستان روبه رو شد که به دلیل جزیره ای بودن و برخورداری از نیروی دریایی قدرتمند، توان رویارویی مستقیم با آن را نداشت. از این رو نخست مصر را تصرف کرد و سپس شدد حمله به هندوستان برآمد.
• ایجاد رابطه ناپلئون با ایران: از آنجا که ایران مناسب ترین راه دستیابی ناپلئون به هند بود. فتحعلی شاه که درگیر جنگ با روسیه بود و به متحد قدرتمندی نیاز داشت، از پیشنهاد امپراتور فرانسه برای برقراری رابطه استقبال کرد. در نهایت عهدنامه فین کنشتاین (۱۲۲۲ق/۱۸۰۷م) بین دو کشور بسته شد.
• پس از عهدنامه فین کنشتاین نظامی از فرانسه برای تعلیم و تجهیز سپاه به ایران آمد و در مدت کوتاهی اقدامات مفیدی در این زمینه انجام شد.
• اتحاد سیاسی و نظامی و فرانسه زیاد دوام نیاورد: زیرا ناپلئون اندکی بعد مام تعهدات خود در برابر ایران را زیر پا گذاشت و با روسیه صلح کرد؛ هیئت نظامی فرانسوی در ایران فراخواند و حکومت قاجار را در مقابل روس ها تنها گذاشت.

• در عصر قاجار دو کشور مسلمان ایران و عثمانی به سبب درگیری های مستمر با دولتهای اروپایی، مجال کمتری برای دشمنی و جدال با یکدیگر داشتند.
• در زمان فتحعلی شاه و محمدشاه، به سبب اختلافات مرزی، بدرفتاری عثمانیان با زائران ایرانی عتبات عالیات و مشکلات تجاری، تنشهایی میان دو کشور بروز کرد اما با وساطت دولت های انگلستان و روسیه مذاکراتی میان ایران و عثمانی صورت گرفت و قراردادهای صلح ارزنه الروم اول و دوم میان آن ها بسته شد و به کشمکش ها پایان داد.
• کشور عثمانی یکی از مسیرهای آشنایی ایرانیان با پیشرفت های اروپا و تحولات نظام جهانی بود.
• در اواخر دوره قاجار با شکل گیری دسته بندی های سیاسی نظامی تازه در اروپا و نفرت تاریخی مردم ایران از انگلستان و روسیه، عثمانی توانست با شعار «اتحاد اسلام» بخشی از اندیشمندان ایرانی را به سمت خود جلب کند.

 حکومت قاجار برای کاستن از نفوذ و دخالت های روزافزون روسیه و انگلستان در امور ایران، تلاش می کرد که با کشورهای دیگر مانند آمریکا، اتریش، ایتالیا و بلژیک ارتباط برقرار کند اما به سبب سنگ اندازی روس ها و انگلیسی ها و بی رغبتی این کشورها در این باره موفقیت چندانی بـه دست نیاورد.

​​​​​​​