درسنامه کامل تاریخ (3) ایران و جهان معاصر فصل 10 انقلاب اسلامی

• چگونگی فراهم شدن زمینه تسلط بر ایران و حفظ و تقویت حکومت پهلوی: در سال های پس از کودتای 28 مرداد 1332 تا اوایل دهه  1340 دولت آمریکا با وادار کردن حکومت پهلوی به اجرای برنامه های پیشنهادی خود، زمینه تسلط بر ایران و حفظ و تقویت این حکومت را فراهم کرد.
• برنامه های آمریکا برای زمینه تسلط بر ایران و حفظ و تقویت حکومت پهلوی:

1. پیوستن ایران به پیمان بغداد (سنتو)
2. تاسیس سازمان اطلاعات و امنیت کشور (ساواک)
3. اعطای کمک های نظامی و مالی به ایران
4. اجرای بعضی اصلاحات در کشور ما.

• اهداف آمریکا از اجرای برنامه های زمینه تسلط بر ایران و حفظ و تقویت حکومت پهلوی: اهداف آمریکا از اجرای برنامه های زمینه تسلط بر ایران و حفظ و تقویت حکومت پهلوی
• نخستین مرحله برنامه های  اصلاحی با عنوان اصلاحات ارضی در سال 1340، در زمان نخست وزیری علی امینی آغاز شد.

• زمینه اجرای اصلاحات در سال 1340: با رحلت آیت الله بروجردی در فروردین 1340، شاه فرصت را برای ادامه اصلاحات در ایران مناسب دید.
• علت برکناری علی امینی از نخست وزیری و جانشین وی: رقابت شاه و علی امینی، نخست وزیر وقت، سرانجام به برکناری امینی انجامید و امیر اسدالله عَلَم که مورد اعتماد شاه بود، نخست وزیر و مامور اجرای اصلاحات شد.
• در آغاز، اصلاح قانون انتخابات انجمن های ایالتی و ولایتی در دستور کار دولت علم قرار گرفت.
• با تصویب نامه هیئت دولت، تغییرات زیر در قانون انتخابات انجمن های ایالتی و ولایتی ایجاد شد:

الف) برداشتن دو قید مسلمان بودن و مرد بودن از شرایط انتخاب کنندگان و انتخاب شوندگان

ب) حذف قید سوگند خوردن به قرآن مجید و تبدیل آن به سوگند خوردن به کتاب آسمانی

• اصول شش گانه انقلاب سفید: در ادامه اجرای اصلاحات، شاه اصول شش گانه ای را با عنوان انقلاب سفید مطرح کرد و آن را به تصویب دولت رساند. این اصول با تبلیغات فراوان، در بهمن 1341 به همه پرسی گذاشته شد و مورد استقبال دولت های آمریکا، انگلستان و شوروی قرار گرفت.

• اولین مرحله فعالیت سیاسی و مبارزه امام خمینی با اعتراض به تصویب نامه انتخابات انجمن های ایالتی و ولایتی آغاز شد.
• هدف امام از مخالفت با انجمن های ایالتی و ولایتی: در دیدگاه حضرت امام، این تصویب نامه موجب تضعیف اسلام و افزایش حضور بهائیان در حکومت می شد. از این رو، ایشان پس از رایزنی با علمای بزرگ قم با آن به مخالفت پرداخت و دولت را مجبور به لغو آن کردند.
• عکس العمل امام و روحانیت در مقابل همه پرسی انقلاب سفید: پس از مطرح شدن انقلاب سفید و همه پرسی آن، امام خمینی و تعدادی از علما، نخست از شاه در این باره توضیح خواستند اما با بی اعتنایی و توهین او مواجه شدند. پس با انتشار اعلامیه ای همه پرسی فرمایشی را غیرقانونی اعلام کردند. بیشتر مراجع دینی نیز به دعوت امام خمینی همه پرسی را تحریم کردند. در تهران و قم تظاهرات گسترده ای برپا شد و رژیم پهلوی با استفاده از نیروی نظامی، قیام مردم تهران و قم را سرکوب کرد.

امام خمینی به همراه مراجع دیگر، در اعتراض به عملکرد حکومت، عید نوروز 1342 را عزای عمومی اعلام کردند و به افشای اقدامات شاه پرداختند. اوج این حرکت اعتراضی در مدرسه فیضیه قم اتفاق افتاد که با یورش ماموران حکومتی به خشونت کشیده شد. در حمله ماموران به مدرسه فیضیه قم و مدرسه طالبیه تبریز تعدادی از طلاب شهید و مجروح شدند. به دنبال این جنایت، امام خمینی، در سخنرانی خود خطاب به شاه، او را به طور مستقیم سرزنش کردند و تقیه و سکوت در مقابل ظلم حکومت را حرام دانستند.

• نکات مهم امام به سخنرانان مذهبی در خرداد 42 و عکس العمل رژیم: خطر اسرائیل را برای مردم توضیح دهند و آسیب های وارد شده بر جامعه اسلامی و مراکز دینی را بازگو کنند. در مقابل، حکومت هم سخنرانان مذهبی را ملزم کرد که علیه شاه و اسرائیل چیزی نگویند.
• سخنرانی امام: برخلاف تصور و خواست حکومت، مردم در عاشورای این سال با سر دادن شعارهایی حمایت خود را از امام خمینی علنی ساختند. با وجود محدودیت های امنیتی، امام خمینی طی نطقی در عصر عاشورا در قم، شخص شاه را مخاطب قرار دادند و از تسلط آمریکا و اسرائیل بر حکومت پهلوی پرده برداشتند.
• قیام پانزده خرداد 42: این سخنرانی باعث خشم رژیم و دستگیری و انتقال امام به تهران شد. خبر دستگیری امام مردم و روحانیون و مراجع را به واکنش واداشت. اعتراضات زیادی در شهرهای مختلف ایران برپا شد؛ مردم در قم، تهران و ورامین به خاک و خون کشیده شدند و به دنبال آن عده ای از مبارزان زندانی، اعدام و یا تبعید شدند.
• نتایج قیام پانزده خرداد:

1. هدف مبارزه تغییر کرد و سرنگونی رژیم پهلوی هدف نهایی مبارزان شد.
2. حضور امام خمینی در صحنه مبارزه موجب شد بسیاری از روحانیون به مبارزات سیاسی روی بیاورند.
3. علاوه بر روحانیون و دانشگاهیان، اقشار دیگری از جامعه نیز به جمع مبارزان پیوستند.
4. رهبری امام خمینی به عنوان مرجع دینی برجسته تر شد و مبارزان به نقش و قدرت مذهب در این زمینه توجه بیشتری نشان دادند.

• بازگشت امام به تهران: امام خمینی در پی اعتراض مردم و علمای دینی، پس از تحمل ده ماه زندانی و حصر آزاد شدند. حضور دوباره ایشان در قم مبارزان را به ادامه مبارزه امیدوار کرد.
• تصویب کاپیتولاسیون: پس از آنکه دو مجلس سنا و شورای ملی قانون مصونیت قضایی و سیاسی اتباع آمریکایی مقیم ایران (کاپیتولاسیون) را تصویب کردند، بار دیگر انتقاد از رژیم بالا گرفت. بر اساس توافقنامه بین المللی وین، ماموران سیاسی یک کشور در کشور دیگر از معصونیت سیاسی و قضایی برخوردارند. با تصویب قانون کاپیتولاسیون، مستشاران نظامی آمریکا و خانواده های آنان نیز در ایران از مصونیت سیاسی و قضایی برخوردار شدند.
• سخنرانی در مقابل تصویب کاپیتولاسیون و تبعید امام: امام خمینی در سخنرانی پرشوری به تصویب این قانون اعتراض کردند(4 آبان 1343). مخالفت صریح امام با قانون مذکور، حکومت پهلوی را چنان به وحشت انداخت که ایشان را در سحرگاه 13 آبان 1343 در قم دستگیر و به کشور ترکیه تبعید کرد. محل تبعید امام یازده ماه بعد تغییر یافت و ایشان از ترکیه به عراق فرستاده شدند.

• وضعیت رژیم پهلوی پس از تبعید امام خمینی: پس از تبعید امام خمینی و سرکوب شدید مخالفان، اوضاع سیاسی آرامتر شد. همچنان با بهبود وضع اقتصادی در دوران طولانی نخست وزیری امیر عباس هویدا، حکومت پهلوی برای تقویت و تحکیم پایه های اقتدار خود به اقداماتی نمایشی دست زد.
• فعالیت های فرهنگی رژیم پهلوی بعد از تبعید امام: در زمینه فرهنگی نیز رژیم پهلوی کوشید میان فرهنگ ایرانی و فرهنگ اسلامی تقابلی مصنوعی ایجاد کند. پیرو همین سیاست و به بهانه ناهمخوانی تاریخ هجری شمسی با فرهنگ ایرانی، تاریخ شاهنشاهی را جایگزین تقویم هجری شمسی کرد.

• مهم ترین فعالیت های سیاسی علیه رژیم پهلوی:

1. امام خمینی در طول دوران تبعید در نجف اشرف با صدور اعلامیه به مناسبت های مختلف و فرستادن پیام په سران و مردم کشورهای اسلامی و نیز با تدریس مباحث ولایت فقیه، مبانی حاکمیت دینی را ترسیم می کردند.
2. در همین دوران، شاگردان و علاقهمندان به اندیشه ایشان، مساجد و دانشگاه ها را به کانون مبارزه علیه رژیم پهلوی تبدیل کرده بودند.
3. جبهه ملی و نهضت آزادی نیز در چارچوب قانون اساسی به مبارزات خود ادامه می دادند.

• اساس مبارزه فرهنگی علیه رژیم: 1.آگاهی دادن به مردم 2.تبلیغ و ترویج باورهای دینی 3.روشنگری علیه اقدامات رژیم پهلوی
• مبارزان عرصه ی فرهنگی علیه رژیم پهلوی: روحانیون، معلمان، استادان دانشگاه، دانشجویان و دانش آموزان در عرصه مبارزه فرهنگی با رژیم فعالیت می کردند و در مساجد، حسینیه ها و مدارس و دانشگاه ها به ترویج فرهنگ دینی مشغول بودند.
• معروف ترین چهره های مبارز فرهنگی علیه رژیم: معروف ترین چهره های فرهنگی علامه طباطبایی، آیت الله طالقانی، آیت الله مطهری، آیت الله بهشتی، دکتر شریعتی، دکتر باهنر و دکتر مفتح بودند.
• گروه های مبارزه مسلحانه علیه رژیم:

1. هیئت های موتلفه اسلامی
2. حزب ملل اسلامی
3. سازمان مجاهدین خلق
4. سازمان چریک های فدایی خلق

• هیئت های موتلفه اسلامی: این گروه پس از تبعید امام خمینی، مبارزه مسلحانه و ترور سران حکومت پهلوی را محور کار خود قرار داد و حسنعلی منصور، نخست وزیر وقت، را ترور کرد. این کار را محمد بخارایی، از اعضای این گروه انجام داد.
• سرنوشت هیئت های موتلفه اسلامی: پس از این واقعه، بیشتر اعضای این گروه دستگیر و چهار تن از آنان اعدام شدند و برخی هم به حبس های طولانی محکوم گردیدند.
• حزب ملل اسلامی: این گروه با آرمان برپا کردن حکومت اسلامی به نبرد مسلحانه روی آورد اما اعضای آن پیش از هر اقدامی دستگیر و زندانی شدند.
• سازمان مجاهدین خلق: گروهی از جوانان عضو نهضت آزادی بعد از قیام 15 خرداد فعالیت سیاسی را کنار گذاشتند و به جنگ مسلحانه روی آوردند. آن ها در آغاز تفکر اسلامی داشتند ولی به مرور زمان دچار انحراف فکری شدند و به مارکسیسم تمایل پیدا کردند. در سال 1350 بیشتر اعضای این سازمان یا دستگیر شدند یا در تسویه های درون گروهی از بین رفتند.
• چریک های فدایی خلق ایران: این گروه از همان ابتدا با الهام از افکار مارکسیستی به مبارزه مسلحانه روی آوردند و تعدادی از آن ها در درگیری با ماموران رژیم یا در زندان به قتل رسیدند.
• سرنوشت مبارزان علیه رژیم پهلوی: بسیاری از مبارزان زندانی و شکنجه شدند. تعدادی از آنان مانند آیت الله سعیدی و آیت الله غفاری، زیر شکنجه به شهادت رسیدند و بسیاری نیز مانند آیت الله طالقانی تا اوج گیری انقلاب اسلامی در زندان بودند.

1. آشکار شدن ضدیت این حکومت با اسلام و معنویت و اخلاق
2. زندانی بودن صدها روحانی مبارز و عدم اجازه سخنرانی بسیاری از استادان دانشگاه و سخنرانان مذهبی در محافل و مجالس
3. تقویت سرمایه داران وابسته به غرب و رژیم پهلوی به وسیله نفت
4. هجوم طبقات محروم از جمله کارگران و روستاییان برای گذراندن زندگی به شهرها
5. انقلاب سفید شاه نتیجه خود را نشان داده بود؛ نابودی اقتصاد ایران و وابستگی به بیگانگان.
6. نداشتن راه، آب آشامیدنی، برق و حمام روستاهای ایران
7. انعقاد قرارداد سرمایه داران آمریکایی با حکومت پهلوی و غارت ثروت ایران
8. آسوده خاطر بودن رژیم پهلوی از ناحیه گروه های مبارز مسلح با استفاده از دستگاه ساواک و نیروهای پلیسی و امنیتی
9. پر بودن زندان ها از زندانیان سیاسی و نبودن حرکت های پراکنده مسلحانه خارج از زندان

• جیمی کارتر، رئیس جمهور آمریکا در سال 1355 برای کاهش تنفر عمومی از سیاست های آمریکا به شعار دفاع از حقوق بشر متوسل شد.
• درخواست های جیمی کارتر، رئیس جمهور آمریکا از شاه برای کاهش تنفر عمومی از سیاست های آمریکا: او از شاه نیز خواست به تبعید از تبعیت از سیاست فضای باز آمریکایی، اوضاع عمومی زندانیان را بهبود بخشد، شکنجه ایرانیان را کاهش دهد و به مطبوعات اجازه دهد به طور ملایم و محدود از دولت انتقاد کنند.
• اقدام شاه در پاسخ به درخواست کارتر: شاه در پاسخ مساعد به خواسته های آمریکا، هویدا را بر کنار و جمشید آموزگار را به نخست وزیری منصوب کرد. آموزگار ماموریت یافت تا با انتقاد از گذشته در کشور فضای باز سیاسی ایجاد کند.

• علت مرگ دکتر علی شریعتی و پیامدهای آن: در خرداد 1356 دکتر علی شریعتی به طور ناگهانی در لندن درگذشت، شریعتی با برگزاری سخنرانی ها و نگارش کتاب های متعدد نقش اساسی در طرد اندیشه های مارکسیستی و بیداری نسل جوان و گرایش آنان به اسلام داشت. مردم که ساواک را عامل مرگ او می دانستند، با گرامی داشتن نام و یادش تنفر خود را از حکومت نشان دادند.
• درگذشت سید مصطفی خمینی و پیامدهای آن: درگذشت ناگهانی حاج آقا مصطفی، پسر بزرگ امام خمینی، در آبان سال 1356 در نجف نیز اعتراضات تازه ای را برانگیخت و تنفر بیشتری نسبت به حکومت ایجاد کرد. با مرگ مشکوک وی، مجالس ترحیمی در بسیاری از شهرهای ایران برگزار شد و بار دیگر یاد و خاطره امام خمینی جان تازه ای به جریان مبارزه داد.

• انتشار مقاله توهین آمیز نسبت به امام خمینی و پیامدهای آن: در ۱۷ دی ۱۳۵۶ مقاله توهین آمیزی علیه امام خمینی در روزنامه اطلاعات منتشر شد. به دنبال انتشار این مقاله، مردم قم در ۱۹ دی ۱۳۵۶ قیام کردند اما مأموران حکومتی آن ها را به خاک و خون کشیدند. در چهلم شهدای قم، در ۲۹ بهمن همان سال مردم تبریز به پا خاستند که این اجتماع نیز با یورش نیروهای حکومت مواجه شد و تعدادی شهید یا مجروح شدند.
• گسترش قیام، جمشید آموزگار در مرداد ۱۳۵۷ در اصفهان حکومت نظامی برقرار کرد اما این تدبیر ثمری نداشت؛ در نتیجه، شاه مجبور شد آموزگار را برکنار کند و جعفر شریف امامی را با «شعار آشتی ملی» به نخست وزیری بگمارد.
• قیام خونین ۱۷ شهریور: حکومت پهلوی برای جلوگیری از ادامه تظاهرات و اعتراضات در روز جمعه ۱۷ شهریور ۱۳۵۷ در تهران و چند شهر دیگر حکومت نظامی بر قرار کرد. مردم تهران بی اعتنا به اخطارها و هشدارهای رژیم در میدان شهدا (ژاله سابق) تجمع کردند .دژخیمان پهلوی مردم را به گلوله بستند و جمع زیادی از آنان را به شهادت رساندند. به دنبال این جنایت هولناک، رئیس جمهور آمریکا بار دیگر به صراحت از رژیم پهلوی حمایت کرد.

• پس از اوج گیری انقلاب اسلامی امام خمینی تحت فشار سیاسی و امنیتی سازمان امنیت عراق و ساواک، قصد عزیمت به کویت داشتند اما دولت کویت داشتند اما دولت حاضر به پذیرش ایشان نشد.
• امام به فرانسه رفتند و در دهکده ای به نام توفل لوشاتو در حومه پاریس ساکن شدند.
• نتایج هجرت امام به فرانسه:

1. ایشان با استفاده از امکانات تبلیغی، مصاحبه و سخنرانی جنایات حکومت پهلوی را افشا می کردند؛
2. امکان ملاقات مبارزان با رهبری انقلاب فراهم آمد و پیام های امام با شتاب بیشتری در ایران منتشر شد.

• شاه پس از سرکوب تظاهرات دانشجویان و دانش آموزان در مقابل دانشگاه تهران (۱۳ آبان) ارتشبد غلامرضا ازهاری را جانشین شریف امامی کرد تا وی با برقرار کردن حکومت نظامی از سرعت حرکت انقلاب بکاهد، اما شروع ماه محرم، مبارزه را وارد مرحله تازه ای کرد. در روز های تاسوعا و عاشورا میلیون ها تن از مردم در شهرهای مختلف، از جمله تهران، با شرکت در تظاهراتی مسالمت آمیز سقوط حکومت پهلوی و برقراری حکومت اسلامی را فریاد زدند.
• نتایج تظاهرات محرم ۱۳۵۷:

1. این تظاهرات عظیم دولت آمریکا را به این نتیجه  رساند که روی کار آوردن دولت نظامی ازهاری نتیجه ای نداشته است؛
2. به علاوه، مردم ایران متحد و در اطاعت از رهبر خود مصمم و جدی هستند.
3. و بالاخره اینکه آمریکا برای حفظ منافع خود در ایران باید به فکر مهره دیگری غیر از محمدرضا شاه باشد.

شاه در نیمه دی ۱۳۵۷ در حالی که تصمیم به خروج از ایران گرفته بود، به دستور آمریکایی ها و برای جلوگیری از پیروزی انقلاب اسلامی، شاپور بختیار را، که قبلاً عضو جبهه ملی و از مخالفان رژیم بود، نخست وزیر خود کرد.

امام خمینی در ۲۳ دی با ارسال پیامی تشکیل شورای انقلاب را به اطلاع مردم رساندند. این شورا که از افراد شایسته ،مسلمان، متعهد و مورد اعتماد ایشان تشکیل شده بود، وظیفه داشت زمینه انتقال قدرت را فراهم کند. ده روز پس از تشکیل دولت بختیار، در ۲۶ دی، شاه از ایران رفت و شور و شعف مردم ایران بیشتر شد.

• از ورود امام تا پیروزی انقلاب: در ۱۲ بهمن ۱۳۵۷ رهبر انقلاب باشکوه فراوان و در میان استقبال بی نظیر مردم وارد ایران شدند. در 15 بهمن به پیشنهاد شورای انقلاب، مهندس مهدی بازرگان را به عنوان نخست وزیر دولت موقت انقلابی معرفی و از همه تقاضا کردند که از او حمایت کنند. با حمله نیروهای گارد شاهنشاهی به افراد نیروی هوایی که به انقلاب پیوسته بودند (۲۰ بهمن)، تهران به شهری نظامی مبدل شد. حکومت پهلوی قصد داشت در بعد از ظهر ۲۱ بهمن و شب ۲۲ بهمن حکومت نظامی برقرار کند؛ سپس، به کمک نظامیان وابسته به خود و با نظارت ژنرال هایزر آمریکایی، کودتایی نظامی ترتیب دهد و رهبر انقلاب و اعضای شورای انقلاب را دستگیر و انقلاب را سرکوب کند اما امام خمینی با توکل به الطاف خداوند، حکومت نظامی را غیرقانونی اعلام کردند. مردم به کمک ارتشیانی که به انقلاب پیوسته بودند، مراکز نظامی را در تهران و شهرهای بزرگ تصرف کردند. رادیو و تلویزیون نیز در اختیار مردم قرار گرفت و با اعلام صدای انقلاب و پیروزی انقلاب اسلامی در ۲۲ بهمن، زنگ سقوط نظام شاهنشاهی به صدا درآمد.