درسنامه کامل تاریخ (3) ایران و جهان معاصر فصل 4 اوضاع اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی عصر قاجار

• شیوه های زندگی در عصر قاجار:

الف) روستاییان: جمعیت روستایی اغلب افرادی بودند که زمین نداشتند و در اراضی مالکان کار می کردند. برخی از گزارش ها نشان از آن دارد که روستاییان کم وبیش تحت ستم اربابان و مأموران مالیاتی بوده اند.

ب) ایلات و عشایر در رأس ایلات سران ایل قرار داشتند و تمام مناسبات و روابط حکومت و ایل زیر نظر آنها انجام می گرفت. افراد ایل به سبب کارهایی که برای رهبران خود انجام می دادند، نسبت به روستاییان وضعیت بهتری داشتند. آنان همواره به عنوان نیروهای مسلح در مواقع جنگ یکی از منابع تأمین نیروی نظامی حکومت قاجار به شمار می رفتند. سران ایلات اغلب در مناطق تحت نفوذ خود به طور مستقل حکومت می کردند.

پ) شهرنشینان: در شهرها گروه های اجتماعی مختلفی از قبیل مقام ها و کارگزاران حکومتی، علما و دانشمندان، بازرگانان، اصناف و پیشه وران و کارگران می زیستند. شماری از شهرنشینان را افراد بیکار و تهیدست تشکیل می دادند.

• وضعیت روحانیون در عصر در عصر قاجار: روحانیون از دیرباز به دلیل بافت و ساختار مذهبی جامعه سنتی ایران در میان اقشار مختلف مردم نفود فراوانی داشتند و متکفل امور دینی بودند. روحانیون به سبب نظارت بر موقوفات و دریافت وجوهات شرعی از نظر مالی مستقل از حکومت بودند. معمولا این قشر به دلیل عدم وابستگی به حکومت، در مقاطعی از تاریخ معاصر ایران در برابر قدرت های خارجی ایستادگی کردند و اقدامات شاهان و درباریان قاجار را به چالش کشیدند.
• وضعیت بازار در عصر قاجار: بازارها هسته اصلی نظام اقتصادی و اجتماعی شهرها بودند و شالوده زندگی اجتماعی و اقتصادی را در مراکز شهری تشکیل می دادند. هر حرفه کسب و کاری در بازار داشت و هر صنف در یک راسته فعالیت می کرد. اهالی شهرها در محلات مختلف زندگی می کردند. افراد نسبت به محلات خود به شدت احساس تعلق و افتخار می کردند.
• عوامل تمایز و تفاوت اهالی یک شهر در عصر قاجار: عوامل گوناگون قومی، مذهبی و شغلی

• شیوه های تولید در عصر قاجار:

الف) شیوه تولید سهم بری دهمانی: آن ساکنان روستاها و کشاورزان از تولید، سهم معینی را دریافت می کردند. روستاییان بی زمین اغلب روی اراضی مالکان کار می کردند . آنان در ازای بهره برداری از ملک ارباب، گاه تا یک سوم محصول را به عنوان بهره مالکنه به او تحویل می دادند. بخشی را نیز به عنوان مالیات به دولت می پرداختند و بخشی هم سهم خودشان می شد.

ب) شیوه تولید خرده کالایی دولتی و خصوصی: این روش ویژه اقتصاد شهری بود. این گروه از کارگران و اصناف و تولید کنندگان شهری در کارگاه ها و مراکز تولید شهری به کار اشتغال داشتند.

پ) شیوه تولید شبانکارگی (شبانی) یا ایلیاتی: این روش مختص ایلات و کوچ نشینان بود؛ نظیر تولید گوشت، پوست، پشم، گلیم، فرش ایلاتی و لبنیات

• سقوط صفویان و آغاز بحران های شدید سیاسی و نظامی، کشور ما در عرصه اقتصادی و تولید دچار رکود فراوانی شد.
• با به قدرت رسیدن قاجاریه و فروکش کردن جنگ های داخلی، مجدداً در اوایل دوره قاجار صنایع دستی در ایران رشد و رونق یافت.
• در زمان قاجار، به علت جنگ های ناپلئون کالاهای صنعتی اروپایی چندان به ایران وارد نمی شد.
• در این زمان صنایع دستی ایران مانند منسوجات ابریشمی، شال، مخمل زری باف، ظروف سفالی و لعاب دار، منبت کاری، قلم کاری، خاتم کاری و انواع اسلحه گرم و سرد، باکیفیت خوب تولید می شدند.
• با پایان یافتن جنگ در اروپا و سرازیر شدن سیل کالاهای اروپایی، صنایع دستی ایران به تدریج رو به انحطاط رفت.
• کالاهای اروپایی، به ویژه محصولات صنعتی انگلستان، صدمه شدیدی به صنایع ایران وارد آورد..
• در دوره صدارت امیر کبیر تلاش های زیادی برای احیای صنایع دستی ایران صورت گرفت اما با مرگ او این تلاش ها پیگیری نشد.

• کشاورزی ایران اواخر قرن نوزدهم و اوایل قرن بیستم میلادی مانند گذشته یک کشاورزی معیشتی نبود. برخی محصولات مثل ابریشم، تریاک، تنباکو، پنبه و برنج چند برابر تولید می شدند.
• جنگ داخلی آمریکا موجب افزایش تولید و صادرات پنبه از ایران به روسیه شد.
• بازرگانان روسی و ارمنی با حمایت های مالی، نصب دستگاه های پنبه پاک کنی، توزیع بذر و بالا بردن استانداردهای تولید به روند افزایش صادرات پنبه کمک کردند.
• در آستانه جنگ جهانی اول، زمین های وسیعی از ایران زیر کشت پنبه بوده و میزان تولید بیش از ۳۰ هزار تن برآورد شده است.
•  نتایج تجاری شدن کشاورزی ایران در دوره ی قاجار: تجاری شدن کشاورزی ایران، در عصر قاجار تغییر چندانی در فنون کشاورزی ایران ایجاد نکرد اما موجب افزایش درآمد مالکان و مشارکت روز افزون تجار ایرانی و خارجی در صدور تولیدات برخی از محصولات کشاورزی، نظیر پنبه و تریاک شد.

• در دوره سلطنت ناصر الدین شاه با ورود محصولات جدید کشاورزی از اروپا به ایران، تحولی عظیم در شیوه تغذیه ایرانیان ایجاد شد.
• محصولات غذایی جدیدی مثل گوجه فرنگی، نخودفرنگی و سیب زمینی در غذای خانوارهای ایرانی جا خوش کرد و سیب زمینی به یکی از محصولات مهم کشاورزی تبدیل شد.
• در زمان مظفر الدین شاه برای مقابله با قحطی، کشاورزان به کشت سیب زمینی تشویق می شدند.

• از نیمه دوم عصر قاجار رکودی در صنایع دستی ایران به وجود آمد اما تولید فرش و صادرات آن به کشورهای جهان، به ویژه اروپا و آمریکا، رشد چشمگیری پیدا کرد.

• عوامل رونق صادرات فرش از نیمه دوم عصر قاجار:

- ارزانی نیروی کار

- طرح و نقش های زیبا و متنوع

- هنرمندی و ظرافت بافندگان ایرانی

- تقاضای بازار جهانی

- سرمایه گذاری خارجی در تولید و تجارت

- صنعت صادرات ابریشم

- کمبود طلا و نقره برای تأمین مالی واردات کالا از اروپا و سایر کشور ها

• شهرهای تبریز ،کاشان، همدان، اصفهان، کرمان، اراک و ولایت های کردستان و آذربایجان از مهم ترین مراکز قالی بافی در دوره قاجار بودند.
• تجار داخلی و سرمایه گذاران خارجی در شهرهای تبریز و اراک کارگاه های کوچک و بزرگ فرش دایر کرده بودند.

• در دوره قاجار نیز نظام تعلیم و تربیت سنتی ایران تداوم و گسترش یافت.
• ویژگی تعلیم و تربیت سنتی دوره ی قاجار: در آن زمان سواد آموزی مقدماتی در مکتب خانه ها یا از طریق معلمان خصوصی و یا معلمان سرخانه انجام می گرفت. دانش آموزانی که توانایی مالی و علاقه به ادامه تحصیل داشتند، وارد مدرسه های قدیم و جوزه های علمیه می شدند. در این مراکز آموزشی، علوم نقلی و عقلی تعلیم داده می شد.
• مدرسه های مروی و سپهسالار (مدرسه عالی شهید مطهری کنونی) از جمله مراکز علمی و آموزشی مهم و بررسی این دوره بودند.

• در نتیجه گسترش ارتباط ایرانیان با کشورهای اروپایی در دوره قاجار و ورود مظاهر تمدن مدرن غربی به کشور ما، به تدریج مدرسه های جدیدی به وجود آمد. نخستین مدرسه های جدید را مسیونرهای اروپایی و آمریکایی در ایران تأسیس کردند.
• دارالفنون: گل سرسبد مدرسه های جدید مدرسه دارالفنون بود که به همت امیر کبیر و با هدف آموزش علوم و فنون جدید به دانشجویان ایرانی در داخل کشور، بنیان نهاده شد. دارالفنون در واقع نخستین مدرسه عالی بود که در رشته های نظامی، پزشکی، ریاضی و هندسه، فیزیک، شیمی و معدن فعالیت می کرد.
• میرزا حسن رشدیه یکی از شخصیت های فرهنگی عصر قاجار بود که برای تأسیس مدرسه های جدید به ویژه در دوره تحصیلی ابتدایی در ایران بسیار تلاش کرد.
• هدف رشدیه از برپایی مراکز آموزشی جدید، فراهم آوردن شرایط برای سوادآموزی به فرزندان تمام قشرهای مختلف جامعه بود.
• بی بی خانم استرآبادی مدرسه دوشیزگان را به منظور تحصیل دختران در تهران تأسیس کرد (۱۲۸۵ش)
• دانش آموختگان مراکز علمی و آموزشی جدید، نقش مؤثری در انتشار و ترویج افکار نو به ویژه تفکر مشروطه خواهی و حکومت قانون داشتند.

​​​​​​​​​​​​​​

• در دوره قاجار تحولی چشمگیر در فلسفه اسلامی به وجود آمد.
• ملاعبدالله زُنوزی مؤسس حوزه فلسفی تهران و شاگرد برجسته ملاعلی نوری، از فیلسوفان مشهور این دوره است. زُنوزی دو اثر ارزشمند در موضوع فلسفه به زبان فارسی نوشت.
• نگارش آثار فلسفی به زبان فارسی در دوره صفویه به تدریج از رونق افتاده بود.
• حوزه فلسفی تهران را فیلسوفان برجسته دیگری گسترش دادند و موجب رشد و توسعه فلسفه اسلامی و شاخه های گوناگون آن مثل مکتب مشاء، حکمت اشراق و حکمت متعالیه صدرایی و عرفانی شدند.
• حاج ملاهادی سبزواری (1212-1289 ق) صاحب کتاب «اسرار الحکم» یکی دیگر از فیلسوفان نامدار دوره قاجار به شمار می رود. او این کتاب را به درخواست ناصرالدین شاه قاجار به فارسی نوشت.

• به دنبال سقوط ،صفویان، هنر نگارگری نیز در سایه جنگهای داخلی رو به افول نهاد.
• عوامل تحول اساسی در نقاشی عصر قاجار: وحدت سیاسی و استقرار امنیت و در سایه حمایت پادشاهان و دربار – ارتباط با غرب
•  فتحعلی شاه برجسته ترین هنرمندان نقاش را در تهران گردآورد و آن ها را به کشیدن پرده های بزرگ برای نصب در کاخ ها تشویق کرد.
• در دوره ناصرالدین شاه، سنت نگارگری ایرانی تحت تأثیر هنر نقاشی مدرن اروپایی قرار گرفت. سبک نوینی در نقاشی به وجود آمد و نقاشان بزرگی مانند محمد غفاری معروف به کمال الملک یا به عرصه نهادند.

• تعزیه که ریشه در آیین های باستانی داشت در عصر صفوی برای بزرگداشت حماسه کربلا و شهادت امام حسین رواج یافت.
• هنر تعزیه در دوره ناصرالدین شاه گسترش پیدا کرد. یکی از مکان های اجرای تعزیه در تهران، تکیه دولت بود.

• در دوره قاجار نمایش هایی مثل نمایش روحوضی (سیاه بازی) و بقال بازی در مراسم شادی روی حوض خانه ها، که با تخته آن را می پوشاندند، یا در برخی قهوه خانه ها اجرا می شد.
• گاهی هنرمندان با استفاده از نمایش های کمدی، مضامین جدی و انتقادهای سیاسی و اجتماعی را به صورت طنز به گوش مقامات می رساندند.

• هنر تئاتر به سبک اروپایی از دوره قاجار به همت دانشجویان اعزامی به اروپا، در ایران گسترش یافت.
• میرزا علی اکبرخان مزین الدوله (نقاش باشی) به دستور ناصرالدین شاه در محل فعلی دارالفنون یک تالار خصوصی ساخت که شاه و برخی از درباریان در آنجا از نمایش ها دیدن می کردند.
• در این دوره نمایشنامه های زیادی ترجمه شد.
• مدتی بعد، تئاتر ملی در یکی از ساختمان های تهران در خیابان لاله زار تشکیل شد.

• سنت معماری ایرانی اسلامی در دوران سلجوقی، تیموری و صفویان درخشش بی نظیری داشت.
• عوامل تداوم سنت معماری ایرانی اسلامی در عصر قاجار:

1. شرایط اقلیمی و آب و هوایی و نوع مصالح ساختمانی
2. اختراع دوربین عکاسی، مسافرانی که در عصر ناصری به اروپا می رفتند، تصاویر زیادی از بناهای آن سرزمین با خود به ایران آوردند.
3. بسیاری از معماران به سفارش دربار و ثروتمندان با استفاده از برخی از عناصر معماری فرنگی و تلفیق آن با معماری ایرانی، سبکی از معماری را به وجود آوردند که در آن عناصر و ویژگی های معماری ایرانی و اروپایی ترکیب شده بود. این بناها که به بناهای معروف شد، بیشتر به تقلید از بناهای اروپایی ساخته «کارت پستالی» (کاخ شمس العماره واقع در مجموعه کاخ گلستان به دستور ناصرالدین شاه ساخته شد (1280 ق) می شدند.
4. ورود مظاهر تمدن جدید غربی مانند تلگراف، تلفن، پست بانک، روزنامه و تئاتر نیز در گسترش سبک معماری اروپایی در ایران مؤثر بود.

• پس از رواج این مظاهر تمدن، ساختمان هایی مثل پست خانه، تلگراف خانه، تلفن خانه، بانک ها، دفاتر و روزنامه ها، تماشاخانه ها، خیابان های جدید، مدارس جدید، فروشگاه ها ، مراکز نظمیه، بیمارستان های جدید و سفارتخانه ها تحت تأثیر معماری اروپایی ساخته شدند.
• با وجود تأثیر و نفوذ سبک های فرنگی بر عناصر معماری ایرانی، بسیاری از معماران می کوشیدند در ساخت بناها قواعد و اصول معماری سنتی ایرانی را همچنان حفظ و پاسداری کنند. برای نمونه، می توان به خانه های مجلل و باشکوهی که در برخی از شهرها ساخته شد، از جمله خانه بروجردی ها در کاشان، اشاره کرد.