درسنامه کامل تاریخ (3) ایران و جهان معاصر فصل 5 نهضت مشروطه ی ایران

• انقلاب مشروطه، جنبش سیاسی و اجتماعی گسترده و قدرتمندی بود که در زمان مظفرالدین شاه به وقوع پیوست.
• آرمان و هدف انقلاب مشروطه: برقراری آزادی و برابری در کشور و با تدوین و اجرای قانون اساسی و برپایی مجلس شورای ملی، حکومت مستبد، ناکارآمد و ناسالم قاجار را به حکومتی قانونمند و کارآمد
• اهداف ایرانیان از انقلاب مشروطه: خواهان تغییر شیوه اداره کشور شدند و درصدد برآمدند که حکومت خودکامه قاجار را به سلطنتی مشروطه در چارچوب قانون و تحت نظارت نمایندگان خود در مجلس شورای ملی درآورند.

الف) سیاسی 

• زمینه ها و علل سیاسی داخلی:

- داشتن تشکیلات منسجم و کارآمد اداری

- رفتار مستبدانه شاه و زیردستان اغلب نالایق او

- بی عدالتی و دریافت مالیات های گوناگون از مردم

- ناکام ماندن اقدام هایی که برخی از صدر اعظم های نوگرا مانند میرزا ابوالقاسم قائم مقام فراهانی، میرزا تقی خان امیرکبیر و میرزا حسین خان سپهسالار برای اصلاح روش کشورداری و نوسازی نهادهای حکومتی

• زمینه ها و علل سیاسی خارجی: شکست های سیاسی و نظامی سنگین حکومت قاجار در برابر روسیه و انگلستان، که منجر به جدایی سرزمین های پهناور، آباد و پرجمعیتی از خاک ایران در شمال و شرق کشور و گسترش نفوذ و دخالت بیگانگان شد- وقتی ژاپن که کشوری آسیایی بود در جنگ با روسیه (1904 1905 ق)، به پیروزی رسید، حفارت و ضعف سلسله قاجار بیش از پیش آشکار شد؛ چون مردم ایران روسیه را کشوری شکست ناپذیر می دانستند.

ب) اقتصادی

• عوامل ضعف اقتصادی عصر قاجار و انقلاب مشروطه:

- اوضاع و شرایط اقتصادی آشفته و نابسامان ایران در عصر قاجار

- از دست رفتن مناطق حاصلخیز در عهدنامه های مختلف به خصوص معاهده های گلستان و ترکمانچای

- اعطای حقوق ویژه تجاری و واگذاری امتیازات اقتصادی گوناگون بـه بیگانگان، خاصه روسیه و انگلستان -واردات بی رویه کالاهای خارجی و حمایت نکردن دولت از صنایع داخلی، باعث رکود و تعطیلی صنایع محلی به ویژه کارگاه های نساجی شد که نتیجه آن افزایش بیکاری و فقر و کاهش بیشتر ارزش پول ایرانی بود.

- بروز قحطی های بزرگ و کمبود و گرانی آذوقه، به خصوص نان-فروش مناصب حکومتی، بالا بردن مالیات ها و استقراض از روسیه و انگلستان برای تأمین مخارج روزافزون خود- نگرانی علما و بازرگانان برای سلطه بیگانگان بر تجارت خارجی و منابع اقتصادی

پ) فکری و فرهنگی

1- آموزه های عدالت خواهانه و ظلم ستیزانه دین اسلام

عوامل برانگیختن روحیه عدالت خواهی، ظلم ستیزی و مبارزه با سلطه طلبی بیگانگان: باورها و آموزه های دینی –سیره و سنت پیشوایان مذهبی به خصوص خاطره قیام کربلا

• عوامل خیزش های سیاسی اجتماعی دوره قاجار: تأثیر آموزه های اسلامی - نقش عالمان شیعی
• نقش عالمان شیعی در بسیاری از خیزش های سیاسی اجتماعی دوره قاجار: بسیج مردم در جنگ های ایران و روس، مجازات سفیر متجاوز روسیه در تهران و قیام علیه امتیاز رویتر و جنبش تنباکو
• یکی از منادیان بیداری و وحدت اسلامی و مبارزه با استبداد داخلی و استعمار خارجی، سید جمال الدین اسدآبادی بود.

2- ترویج اندیشه های نو درباره حکومت و نشر آثار انتقادی

• در نتیجه انقلاب های فکری و سیاسی که در اروپا به وقوع پیوست، بیشتر حکومت های مستبد و خودکامه در سده های ۱۸ و ۱۹ م جای خود را به نظام های سیاسی مشروطه و دموکرات دادند.

• به دنبال مواجهه گسترده ایران با کشورهای اروپایی در عصر قاجار، به تدریج ایرانیان با تمدن جدید غرب و اندیشه سیاسی مبتنی بر آن آشنا شدند.
• چگونگی گشوده و گسترش یافتن ارتباط و آشنایی ایرانیان با اروپا: باب ارتباط و آشنایی با جنگ های ایران و روسیه گشوده شد و با آمدن اروپاییان به ایران و رفتن ایرانیان به اروپا به عنوان فرستاده سیاسی (دیپلمات)،مستشار نظامی، دانشجو، بازرگان، گردشگر و... گسترش یافت.
• عوامل رواج اندیشه مشروطه خواهی، نشر و ترویج افکار جدید در ایران:

شکست های نظامی ایران از روسیه، این گروه از ایرانیان را کنجکاو کرده بود که راز پیشرفت و نیرومندی دولت های اروپایی و دلیل عقب ماندگی کشور خویش را جست و جو کنند.

• روش کشورداری و حکومت مبتنی بر قانون در اروپا
• ورود صنعت چاپ در ایران رونق نشر کتاب و نیز انتشار روزنامه
• نوشته هایی نیز در قالب کتاب در داخل و خارج از ایران در اعتراض به اوضاع نابسامان داخلی و نقد نفوذ و سلطه بیگانگان منتشر می شد.
• عوامل عقب ماندگی ایران و ناتوانی آن در برابر دولت های اروپایی: استبداد سیاسی، نبود قانون و فساد و بی لیاقتی زمامداران
• روزنامه ها سهم بسزایی در آگاهی بخشی به مردم و آشنا کردن آن ها با مفاهیم جدید سیاسی داشتند.
• ایرانیان فرنگ رفته، نخستین هسته گروه موسوم به روشنفکران را تشکیل دادند.
• میرزا صالح شیرازی، میرزا ابوالحسن خان ایلچی، میرزا یوسف خان مستشار الدوله، ملکم خان، میرزا فتحعلی آخوندزاده و میرزا عبدالرحیم طالبوف از جمله مشهورترین روشنفکران عصر قاجار به شمار میروند.

•  به نظر برخی از مورخان، کشته شدن ناصرالدین شاه قاجار در آستانه پنجاهمین سال سلطنتش توسط یکی از مریدان سید جمال الدین اسد آبادی به نام میرزا رضا کرمانی، نقطه عطف و رویدادی مهم در تاریخ ایران است.
• مظفرالدین شاه، پسر و جانشین او، خلق و خویی متفاوت با پدر داشت؛ نرم خو و فاقد توانمندی لازم برای اداره امور بود.
• فرمان مشروطه توسط مظفرالدین شاه در ۱۴ مرداد ۱۲۸۵/ ۱۳۲۴ ق صادر شد.

• چگونگی تدوین نظامنامه انتخابات مجلس شورای ملی: بلافاصله پس از صدور فرمان مشروطه، هیئتیی شامل نمایندگان بازرگانان، اصناف، روحانیان و روشنفکران تشکیل شد و اقدام به تدوین نظام نامه انتخابات مجلس شورای ملی کرد.
• در این نظام نامه، کسانی که می توانستند در انتخابات شرکت کنند به شش گروه (قشر) تقسیم شده بودند.
• نخستین دوره مجلس شورای ملی با حضور مظفرالدین شاه گشایش یافت (مهر 1285)
• مصوبه های مهم دوره اول مجلس: اصلاح نظام مالیاتی و لغو تیول داری یا نظام اجاره داری زمین های کشاورزی با حق دریافت مالیات، انتقال مالکیت زمین های دولتی از خزانه شاهی به وزارت مالیه و کاهش بودجه دربار شاهی.
• انتخاب هیئت وزیران: هیئت وزیران به ریاست رئیس الوزرا (نخست وزیر) توسط شاه منصوب می شدند. با تایید مجلس شورای ملی شروع به کار می کردند و در صورت عدم رضایت مجلس، از کار برکنار می شدند.

• قانون اساسی مشروطه به طرز کار مجلس شورای ملی مربوط می شد. به همین سبب، متممی برای آن تدوین شد که مشتمل بر اصول اساسی درباره حقوق و تکالیف متقابل دولت و ملت بود و محمد علی شاه با اکراه و به ناگزیر، آن را تأیید کرد.
• عمده اصول قانون اساسی مشروطه از اصول قانون اساسی کشورهای فرانسه و بلژیک اقتباس شده بود.
• قانون اساسی مشروطه و متمم آن با اصلاحیه هایی جزئی، که در دوران حکومت پهلوی در آن صورت گرفت، تا پیروزی انقلاب اسلامی (۱۳۵۷ ش) رسمیت داشت.

• پس از صدور فرمان مشروطه، به یکباره تعداد روزنامه ها و شمارگان (تیراژ) آن ها چندین برابر شد.
• ویژگی های روزنامه های عصر مشروطه: روزنامه نگاران مشروطه خواه با شور و شعف فراوان درباره مفاهیمی چون آزادی، آدمیت، برابری، عدالت، بیداری حقوق، ترقی، وطن، استقلال و .... مطلب می نوشتند و نام اغلب روزنامه های جدید نیز از همین مفاهیم گرفته شده بود؛ در حالی که در دوران پیش از مشروطه، روزنامه نگاران اجازه نداشتند یا جرئت نمی کردند که درباره این مفاهیم قلم بزنند. همانند سایر انقلاب ها، با برداشته شدن سانسور و رفع محدودیت ها، تنروی هایی نیز در عرصه نشریات بروز کرد. برخی از روزنامه نگاران از نقد اشخاص و نهادها فراتر رفتند و به تخریب، توهین و ناسزاگویی روی آوردند.

• محمد علی شاه که به دنبال مرگ به تخت سلطنت نشسته بود (دی 1285)، از همان آغاز بنای ناسازگاری را با مجلس شورای ملی گذاشت.
• عوامل روابط خصمانه دربار و مجلس در زمان محمد علی شاه: دولت روسیه آشکارا از محمد علی شاه جدید جانب داری کرد. - برخوردهای تند برخی از مشروطه خواهان و روزنامه نگاران افراطی با شاه و خانواده محمد علی شاه
• محمد علی شاه، سرانجام سوءقصد نافرجام به جان خود را بهانه قرار داد و با برقراری حکومت نظامی، توقیف روزنامه ها و منع تجمع ها، فرمان حمله به مجلس را صادر کرد.
• نیروی قزاق که تحت فرمان افسران روسی بود، مجلس را به توپ بست.
• پیامدهای به توپ بستن مجلس: واقعه، تعدادی از مشروطه خواهان از جمله آیت الله سید محمد طباطبایی و آیت الله سید عبدالله بهبهانی تبعید شدند و گروهی نیز به سفارتخانه های کشورهای خارجی پناه بردند (تیر ۱۲۸۷) چند تن از مشروطه خواهان پرشور مانند میرزا جهانگیرخان صور اسرافیل، حاجی میرزا نصر الله ملک المتکلمین و سید جمال الدین واعظ دستگیر و به دستور شاه مستند به فجیع ترین شکل کشته شدند.
• استبداد صغیر: پس از به توپ بستن مجلس و با انحلال مجلس شورای ملی بار دیگر استبداد برقرار شد. این دوره که حدود یک سال طول کشید. به دوره استبداد صغیر معروف است.

• نقش شیخ فضل الله نوری در انقلاب مشروطه: شیخ فضل الله نوری، مجتهد برجسته تهران در آغاز با مشروطه همراهی کرد. او در تدوین متمم قانون اساسی، نقش فعالی به عهده گرفت و اصل دوم آن به پیشنهاد و اصرار وی به تصویب رسید.
• اصل دوم متمم قانون اساسی: این اصل الزام میکرد که پنج نفر از مجتهدان طراز اول بر مصوبات مجلس شورای ملی نظارت کنند.
• علت مخالفت شیخ فضل الله نوری با انقلاب مشروطه: او اصول و مبانی مشروطه را مغایر و ناسازگار با اسلام شمرد و خواستار برپایی مشروطه مشروعه شد. وی ادعا میکرد که انقلاب مشروطه از مواضع اصیل و اولیه خود منحرف شده است و برخی افراد مخالف با اسلام، در پوشش مشروطه خواهی قصد دارند مبانی و ارزش های اسلامی را تضعیف و نابود کنند.
• پس از جبهه گیری شیخ فضل الله نوری در مقابل مشروطه، دو جریان فکری سیاسی قدرتمند در برابر هم صف آرایی کردند.

• از یک سو مخالفان مشروطه از جمله شيخ فضل الله نوری و شمار زیادی از روحانیان و طلاب از تهران و سایر شهرهای ایران و عتبات عالیات مثل آیت الله سید کاظم طباطبایی یزدی که علاوه بر بست نشینی و برپایی گردهمایی های اعتراضی، کتاب ها و رساله های متعددی در نقد و رد مشروطه نوشتند.
• از سوی دیگر طرف داران مشروطه شامل طیف گسترده ای از روشنفکران، روحانیان و... از جمله محمد کاظم آخوند خراسانی، شیخ عبدالله مازندرانی و میرزا حسین خلیلی تهرانی نیز به دفاع از انقلاب و نظام مشروطه پرداختند.
• هواداران مشروطه هم آثار متعددی در تأیید و وجوب مشروطه و رد دیدگاه مخالفان نوشتند که یکی از شاخص ترین آن ها نوشته آیت الله میرزای نائینی است.

​​​​​​​

• پس از کودتای محمد علی شاه علیه مجلس، شهر تبریز با هدایت انجمن ایالتی و پایمردی مجاهدان مشروطه خواه آذربایجانی، پایگاه آزادی خواهی و مقاومت در برابر استبداد و مستبدان شد در رأس این مجاهدان ستارخان و باقرخان قرار داشتند.
• اقدامات دولت در مقابل قیام تبریز و نتیجه آن: نیروهای مستبد محلی با پشتیبانی واحدهای نظامی که از تهران به تبریز اعزام شده بود، شهر را محاصره کردند و نبرد سختی در گرفت. در پی ایستادگی دلاورانه مجاهدان آذربایجانی در برابر استبداد و اعلامیه مراجع ساکن نجیف در پشتیبانی از مشروطه، آزادی خواهان در سایر نقاط ایران قوت قلب یافتند و مهیای خیزش علیه حکومت محمد علی شاه شدند.

در گیلان، مشروطه خواهان با جلب حمایت یکی از زمین داران بزرگ به نام محمدولی خان تنکابنی (سپهدار)، قدرت را به دست گرفتند و آماده حرکت به سوی تهران شدند. در مرکز ایران نیز بختیاری ها به انقلابیون گرایش یافتند. علیقلی خان سردار اسعد، برادرش صمصام السلطنه، این خان بختیاری را به هواداری از مجلس و مشروطه فراخواند جنگاوران ایل بزرگ بختیاری پس از تصرف اصفهان به قصد تسخیر پایتخت به حرکت در امدند. سرانجام نیروهای بختیاری به فرماندهی سردار اسعد و مجاهدان گیلانی با هدایت محمدولی خان تنکابتی و بیرم خان ارمنی در عملیاتی هماهنگ تهران را فتح کردند. با پناهندگی محمد علی شاه به سفارت روسیه، دوره استبداد صغیر به سر آمد (تیر ۱۲۸۸)

1. پس از فتح تهران، مجلسی از بزرگان مشروطه تشکیل شد.
2. این مجلس محمد علی شاه را از سلطنت برکنار و پسر خردسالش، احمد میرزا، را به جانشینی او برگزید.
3. همچنین، با تعیین مقرری برای شاه برکنار شده، به او اجازه داد از کشور خارج شود  .
4. یک دولت موقت را نیز برای اداره امور کشور انتخاب کرد.
5. مجلس مذکور، همچنین برای محاکمه و مجازات مخالفان مشروطه، دادگاه ویژه ای تشکیل داد. این دادگاه شیخ فضل الله نوری و چند نظر دیگر را به اعدام محکوم کرد.

• شهادت شیخ فضل اله نوری به دست مشروطه خواهان تأثیرات زیانباری بر جامعه و فضای سیاسی ایران گذاشت و موجب گسترش اختلافات داخلی و یاس و سرخوردگی روحانیان موافق مشروطه شد.
• نیروهای اجتماعی در انقلاب مشروطه: طیف گسترده ای از گروه ها و قشرهای اجتماعی عمدتاً شهری مانند روحانیان، بازرگانان، روشنفکران، اصناف و پیشه وران، زنان و کارگران در انقلاب مشروطه مشارکت داشتند و رهبری انقلاب بیشتر در اختیار سه گروه نخست بود.
• روحانیان و بازرگانان یکپارچه نبودند و با گذشت زمان، عده ای از آنان دست از مشروطه خواهی کشیدند و برخی حتی در برابر آن ایستادند.  
• اصناف و پیشه وران (صنعتگران و مغازه داران) و قشر کارگر شهری نقش مؤثری در انقلاب داشتند.
• نقش اصناف و پیشه وران در انقلاب مشروطه: آنان با عزم و اراده ای محکم در تمام رویدادهای انقلاب از جمله بست نشینی ها و تظاهرات ها به طور گسترده حضور یافتند و با نیروهای مستبد درگیر شدند. بیشترین و داغ ترین نطق های دوره اول مجلس شورای ملی به نمایندگان اصناف و پیشه وران اختصاص داشت.
• نقش زنان در انقلاب مشروطه: زنان نیز نقش فعال و مؤثری در انقلاب مشروطه داشتند. آنان در بسیاری از رویدادهای کلیدی انقلاب در پایتخت و شهرهای دیگر حضوری پرشور داشتند و در مواردی حتی در کنار مردان، با مستبدان جنگیدند، زبان مشروطه خواه با وجود محروم شدن از حق رای، همچنان به فعالیت های اجتماعی مانند تأسیس انجمن، روزنامه و مدرسه ادامه دادند.
• چالش ها و تنگناهای حکومت مشروطه:

1. فرهنگ کهن استبدادی  
2. فقدان تشکیلات منظم و منسجم اداری و اقتصادی
3. مداخله و فشار خارجی

• موانع اساسی و بزرگ در مسیر تحقق آرمان ها و هدف های مشروطه خواهی: تفکر و روحیه انحصار طلبی، خود محوری، بی اعتنایی به قانون،تحمل نکردن افکار و سلیقه های متفاوت و ترجیح دادن منافع فردی و خانوادگی بر منافع جمعی و ملی
• وضعیت تشکیلات اداری و اقتصادی به حکومت مشروطه: هیئت وزیران شکل گرفت اما وزارتخانه و تشکیلات منسجمی وجود نداشت. از نظر مالی نیز دولت مشروطه در تنگناهای بسیاری قرار داشت و خزانه آن تقریباً خالی بود. کار گردآوری درآمدهای حکومتی هم مختل بود.  
• نمایندگان دومین دوره مجلس شورای ملی (1288- 1289 ش) چاره حل مشکلات را در استخدام کارشناسان خارجی دیدند. از این رو، چندین کارشناس امور اداری - مالی به ریاست مورگان شوستر از کشور آمریکا و تعدادی کارشناس نظامی سوئدی برای تأسیس نیروی ژاندارمری به استخدام دولت ایران در آمدند.
• پس از شروع به کار کارشناسان آمریکایی در ایران، دولت های انگلستان و به خصوص روسیه با این اقدام مخالفت کردند. در نتیجه دخالت و تهدید نظامی روسیه، دولت ایران مجبور شد به رغم مخالفت مجلس شورای ملی، کارشناسان آمریکایی را برکنار کند و به کشورشان برگرداند.
• عوامل گسترش قدرت متنفذان محلی، به ویژه سران ایلات، در مناطق مختلف کشور: ناکارآمد بودن سازمان اداری و نظامی و وجود مشکلات اقتصادی و مالی بسیار
•  روسیه پس از سرکوب انقلاب داخلی، دوباره دخالت های استعماری اش را که توام با تهدید و خشونت بود، در ایران از سر گرفت. قرار داد 1907 روسیه و انگلستان، دست روس ها را برای دخالت بی حد و حصر در امور ایران باز گذاشت.

نظامیان روس مناطقی از ایران را اشغال کردند و مرتکب جنایت های هولناکی شدند. آنان در تبریز عده ای از آزادی خواهان، از جمله ثقه الاسلام تبریزی، روحانی آزادیخواه را به دار آویختند و به شهادت رساندند. در مشهد نیز سربازان متجاوز روس حرم امام رضا را به توپ بستند و تعدادی از زائران را شهید کردند.

انگلیسی ها نیز طی سال هایی که برای ایرانیان بسیار سرنوشت ساز بود، همچون دوران جنگ های ایران و روس سیاست مزورانه ای در پیش گرفتند. آنان علاوه بر مماشات با روسیه و نادیده گرفتن دخالت ها و جنایات روس ها، اقدام به تحکیم نفوذ خود در مناطق مرکزی و جنوبی ایران کردند. از جمله، دولت انگلستان با دور زدن دولت مرکزی، با خان ها و سران ایلات ارتباط برقرار نمود و معاهده هایی امضا کرد.