متن درس «خدمات متقابل اسلام و ایران» و آرایه های ادبی آن:

بیت اول فصل

• شاعر: عطار نیشابوری

آفرین، جان آفرین پاک را                     آن که جان بخشید و ایمان، خاک را

احسنت بر آن خدای پاکی که به انسان روح و روان و ایمان عطا کرد.

نکات دستوری و آرایه های ادبی:

آفرین و آفرین  ß  جناس تام

تلمیح  ß  آیه شریفۀ «فَتَبارَکَ الله اَحسَنُ الخالِقینَ» (آیه 14 سوره مبارکه مؤمنون)

«را» در «خاک را» در مصراع دوم  ß  حرف اضافه به معنای «به»

درس دوازدهم

خدمات متقابل اسلام و ایران

• نویسنده: شهید آیت الله مرتضی مطهری

شاید اوّلین فرد مسلمان ایرانی، سلمان فارسی است که پیامبر بزرگوار اسلام (ص) دربارهٔ او فرمودند: «سلمانُ مِنّا اهلَ البیت».

اسلام، آیین و قانونی است که متعلّق به همهٔ افراد بشر است و بر زبان خاصّی تکیه نمی‌کند؛ بلکه هر ملّتی با خط و زبان خود می‌تواند بدون هیچ مانع از آن پیروی کند. بنابراین، اگر می‌بینید ایرانیان پس از قبول اسلام باز به زبان فارسی تکلّم کردند، هیچ جای تعجّب و شگفتی نیست.

یکی از موفقیّت‌های اسلام این است که ملل مختلف با زبان‌ها و فرهنگ‌های گوناگون، آن را پذیرفته‌اند و هر یک به سهم خود، خدماتی کرده‌اند.

اگر زبان فارسی از میان رفته بود، ما امروز آثار گران‌ بها و شاهکارهای اسلامی ارزنده‌ای همچون مثنوی، گلستان، دیوان حافظ، آثار نظامی و صدها اثر زیبای دیگر نداشتیم. در سراسر این آثار، مفاهیم اسلامی و قرآنی موج می‌زند و پیوند اسلام را با زبان فارسی، جاودان می‌سازد.

نکات دستوری و آرایه های ادبی:

موج می زند  ß  کنایه از سرشار بودن، معلوم بودن؛ بسیار زیاد دیده می شود

پس از ظهور اسلام و تشکیل حکومت اسلامی و گردآمدن ملل گوناگون در زیر پرچم اسلام، تمدّنی عظیم و بسیار کم نظیر به وجود آمد که تاریخ، آن را به نام «تمدّن اسلامی» می‌شناسد. در این تمدّن، ملّت‌های گوناگون از آسیا و آفریقا و حتّی اروپا شرکت داشتند امّا سهم عمده از آن ایرانیان است.

نکات دستوری و آرایه های ادبی:

در زیر پرچم اسلام  ß  کنایه از تحت حمایت دین اسلام

ایران در پرتو گرایش به اسلام، همدوش با سایر ملل اسلامی و پیشاپیش همهٔ آنها مشعل‌دار یک تمدّن شکوهمند به نام تمدّن اسلامی شد.

اسلام، دروازهٔ سرزمین‌های دیگر را به روی ایرانی و دروازهٔ ایران را به روی فرهنگ‌ها و تمدّن‌های دیگر باز کرد که دو نتیجه برای ایرانیان حاصل شد: یکی اینکه توانستند هوش و لیاقت و استعداد خویش را به دیگران عملاً ثابت کنند؛ به طوری که دیگران آنها را به پیشوایی و مقتدایی بپذیرند؛ دیگر اینکه توانستند سهم عظیمی در تکمیل و توسعهٔ یک تمدّن عظیم جهانی به خود اختصاص دهند.

نکات دستوری و آرایه های ادبی:

مشعل دار شدن  ß  کنایه از جلوتر از بقیه بودن

دروازۀ سرزمین را باز کردن  ß  کنایه از آشنا شدن با فرهنگ

مفهوم « اسلام، دروازهٔ سرزمین‌های دیگر را به روی ایرانی و دروازهٔ ایران را به روی فرهنگ‌ها و تمدّن‌های دیگر باز کرد»:

دین اسلام ایرانیان را با فرهنگ و زندگی مردمان دیگرآشنا کرد و همین طور مردم جهان هم با فرهنگ و تمدن ایران آشنا شوند.

استعدادهایی نظیر بوعلی، فارابی، ابوریحان، خیّام، خواجه نصیرالدّین توسی، ملّاصدرا و صدها عالِم طبیعی و ریاضی و مورّخ و جغرافی‌دان و پزشک و ادیب و فیلسوف و عارف در این بنای عظیم فرهنگ اسلامی، پرورش یافتند.

ایرانیان خدمات بسیار شایانی به اسلام کرده‌اند و آن خدمات از روی صمیمیت و اخلاص و ایمان بوده است.

این خدمات، نشان دهندهٔ احساسات پاک و خالصانهٔ ایرانیان است؛ زیرا سر و کارش با عشق و ایمان است. شاهکارهای بشری، تنها و تنها با عشق و ایمان، پدید می‌آیند.

شاهکارهای هنری ایران در دورهٔ اسلامی، اعم از معماری، نقّاشی، خوش‌نویسی و... بیشتر در زمینه‌های دینی - اسلامی بوده است. گنجینه‌های قرآن که در موزه‌های مختلف کشورهای اسلامی و غیراسلامی هست، اوج هنر ایرانی را در زمینه‌های اسلامی و در حقیقت، جوشش روح اسلامی را در ذوق ایرانی، نشان می‌دهد.

یکی از مظاهر خدمات فرهنگی ایرانیان به اسلام، خدماتی است که از راه زبان فارسی به اسلام کرده‌اند. اُدبا و عُرفا و سخنوران ایرانی، حقایق اسلامی را با جامهٔ زیبای شعر و نثر فارسی به زیباترین شکل، آرایش داده‌اند و حقایق اسلامی و معانی لطیف قرآنی را در میان حکایاتی شیرین آورده‌اند. «مثنوی مولانا» بهترین شاهد برای سخن ماست.

شعر «شعرخوانی: رستگاری» و معنی شعر:

شعرخوانی

رستگاری

• نوع قالب شعری: مثنوی
• کتاب: شاهنامه
• نویسنده: ابوالقاسم فردوسی

تو را دانش و دین رهانَد درست                         درِ رستگاری ببایدت جست

دانش و دین تو را از هر حادثه ی خطرناکی کاملاً نجات می دهد؛ پس باید مسیر رهایی و نجات را جست و جو کنی.

نکات دستوری و آرایه ادبی:

درست و جست  ß  قافیه

درست  ß  مجاز از راه درست

در رستگاری جُستن  ß  کنایه از راه خوشبختی و سعادت را رفتن

در رستگاری  ß  اضافۀ تشبیهی

تو را  ß  مفعول

دانش و دین  ß  نهاد

«ت» در جملۀ «ببایدت جست» (تو باید جست و جو کنی):نهاد

چو خواهی که یابی زِ هر بد رها                         سر اندر نیاری به دام بلا

بُوی در دو گیتی ز بد رستگار                                          نکوکار گردی برِ کردگار

به گفتار پیغمبرت راه جوی                                دل از تیرگی ها بدین آب شوی

اگر می خواهی از بدی ها دور باشی و گرفتار بلا و سختی نشوی، اگر می خواهی در دو جهان (این دنیا و آخرت) از بدی در امان باشی و در حضور خداوند، انسان خوب و ستوده باشی، به سخنان پیامبر خود [حضرت محمد (ص)] عمل کن و درون خود را از پلیدی ها و گناه پاک کن.

نکات دستوری و آرایه ادبی:

بیت های 2، 3 و 4  ß  موقوف المعانی هستند

رها و دام  ß  تضاد معنایی

دام بلا  ß  اضافۀ تشبیهی (بلا مانند دام است)

سراندر دام بلا نیاوردن  ß  کنایه از گرفتار دام بلا نشدن

دل  ß  مجاز از تمام وجود

آب  ß  استعاره از سخنان پیامبر (ص) که شبیه آب، زلال است و سبب پاکی و تمیزی روح انسان می شود

اگر چشم داری به دیگر سرای                            به نزد نبی و وصی گیر جای

اگر امیدواری و انتظار داری که در جهانِ آخرت، آسوده خاطر باشی، به گفتار پیامبر (ص) و جانشین وی [حضرت علی (ع)] عمل کن.

نکات دستوری و آرایه ادبی:

چشم داشتن  ß  کنایه از توقّع و انتظار داشتن، امیدواری

بر این زادم و هم براین بگذرم                           چنان دان که خاک پی حیدرم

من به این عقیده و اعتقاد به دنیا آمدم و با همین عقیده خواهم مرد و تو آگاه باش که من از پیروان امیرالمومنین، حضرت علی (ع) هستم.

نکات دستوری و آرایه ادبی:

خاک پی حیدرم  ß  کنایه از تواضع و فروتنی بسیار

«م» در جملۀ «خاک پی حیدرم» (من خاک پای حضرت علی هستم)  ß  نهاد؛ به معنای «من»

معنی واژگان درس «خدمات متقابل اسلام و ایران»:

دانش زبانی: ضمیر، مرجع ضمیر:

دانش زبانی

ضمیر

ضمیر:

ضمیر کلمه ای است که به جای اسم در جمله میآید تا از تکرار آن جلوگیری کند. ضمیرها دو دسته هستند:

1- ضمیر جدا:

ضمايری هستند که به تنهايی و به صورت مستقل و جدا به کار می روند و به هیچ کلمه ای نمی چسبند. ضماير جدا عبارتند از:

2- ضمیر پیوسته:

ضمايری هستند که مستقل و جدا نیستند و به واژه های ديگر می چسبند. ضمایر پیوسته عبارتند از:

به عنوان مثال:

من کتابم را خواندم.                             من  ß  ضمیر جدا                   ــَـ م  ß  ضمیر پیوسته

تو کتابت را خواندی.                             تو  ß  ضمیر جدا                     ــَـ ت  ß  ضمیر پیوسته

او کتابش را خواند.                                او  ß  ضمیر جدا                      ــَـ ش  ß  ضمیر پیوسته

ما کتابمان را خوانديم.                          ما  ß  ضمیر جدا                     ــِـ مان  ß  ضمیر پیوسته

شما کتابتان را خوانديد.                        شما  ß  ضمیر جدا                  ــِـ تان  ß  ضمیر پیوسته

آن ها کتابشان را خواندند.                    آن ها  ß  ضمیر جدا   ــِـ شان  ß  ضمیر پیوسته

مرجع ضمیر

مرجع ضمیر:

کلمه ای است که ضمیر به آن بر می گردد. مرجع ضمیر در واقع، صاحب ضمیر است.

مثال 1:

زهرا دختر خوبی است. او بسیار منظم است.

او: ضمیر جدا

چه کسی بسیار منظم است؟                             زهرا؛ پس زهرا مرجع ضمیر است.

مثال 2:

معلم وارد کلاس شد و دفترش را روی میز گذاشت.

ــَـ ش:ضمیر پیوسته

چه کسی دفترش را روی میز گذاشت؟              معلم؛ پس معلم، مرجع ضمیر است.

مثال 3:

طاووس، پرنده ی زيبايی است و پرهايش رنگارنگ است.

ــَـ ش:ضمیر پیوسته

چه کسی پرهايش رنگارنگ است؟                     طاووس؛ پس طاووس، مرجع ضمیر است.