متن درس «اُسوۀ نیکو» و آرایه های ادبی آن:

درس سیزدهم

اُسوۀ نیکو

• نوع نثر: ساده و روان
• نوع قالب شعری: قصیده
• شاعر: سعدی
• اثر: کلّیّات، بخش مواعظ

پیامبر گرامی اسلام، محمّد بن عبدالله (ص)، در آداب و رفتار و اخلاق، اسوهٔ عالمیان است. آن چنان که خداوند مهربان در قرآن کریم می‌فرماید: «به درستی که رسول خدا برای شما، اسوه و نمونهٔ نیکویی است». (سورهٔ احزاب / آیهٔ 21)

در این درس با برخی از ویژگی‌های اخلاقی و رفتاری آن بزرگوار آشنا می‌شویم:

رسول اکرم، صَلّی اللهُ عَلَیْه وَ آلِهِ وَ سَلَّم، با فرزندان خود به مهر و عطوفت رفتار می‌کرد و می‌فرمود: «فرزندانِ ما پارهٔ جگر ما هستند». گاه، وقتی به سجده می‌رفت، حسن (ع) و حسین (ع) بر گردن و پشتش می‌نشستند و او چندان در سجده می‌ماند تا آنان پایین بیایند و گاهی به آرامی آنان را پایین می‌آورد و از سجده بر می‌خاست و هر دو را در بر می‌گرفت و بر صورتشان بوسه می‌زد.

نکات دستوری و آرایه های ادبی:

پاره ی جگر  ß  کنایه از فرزند

رسولِ اکرم، صَلّی اللهُ عَلَیْه وَ آلِهِ، با خدمت‌کارانش نیز رأفت و عطوفت داشت.

اَنَس بن مالک می‌گفت: «در مدّت ده سال که شبانه‌روز در خدمت و در خانه‌اش بودم، یک بار تند خویی و سخن درشت از او ندیدم و نشنیدم».

نکات دستوری و آرایه های ادبی:

شبانه روز  ß  مجاز از تمام مدت

در میانِ جمع، گشاده‌رو بود و در تنهایی، سیمایی محزون و متفکّر داشت. هرگز به رویِ کسی خیره نگاه نمی‌کرد و بیشترِ اوقات، چشم‌هایش را به زمین می‌دوخت. در سلام کردن به همه، حتّی به کودکان، پیش دستی می‌کرد. هرگاه به مجلسی وارد می‌شد، نزدیک ترین جای خالی را اختیار می‌کرد. از بیماران عیادت می کرد. سخن همنشین خود را نمی برید. بیش از حدّ لزوم، سخن نمی‌گفت و اجازه نمی‌داد کسی جز در مقام دادخواهی، در حضور او از دیگری بد بگوید و یا به کسی دشنام دهد.

نکات دستوری و آرایه های ادبی:

خیره نگاه نمی کرد  ß  کنایه از نگاه با اخم و تندی

چشم هایش را به زمین می دوخت  ß  کنایه از سربه زیری و متانت

سخن همنشین خود را نمی بُرید  ß  کنایه از وسط صحبت کسی حرف نمی زد

هیچ گاه زبانش را به دشنام نمی‌آلود. بد رفتاری با شخصِ خود را می‌بخشید ولی دربارهٔ کسانی که به حریمِ قانون، تجاوز می‌کردند، گذشت و مدارا نداشت.

در زندگی از تجمّل دوری می‌جُست. در کارهای منزل به خانواده‌اش کمک می‌نمود و چون بانگ اذان را می‌شنید، به نماز می‌رفت.

سعدی، شاعر و نویسندهٔ توانای زبان و ادب فارسی، در ستایش پیامبر بزرگوار اسلام، سروده‌ای دارد که چند بیت آن را می‌خوانیم:

نکات دستوری و آرایه های ادبی:

هیچ گاه زبانش را به دشنام نمی آلود  ß  کنایه از حرف بد نزدن

به حریم قانون تجاوز می کردند  ß  کنایه از زیرپاگذاشتن و رعایت نکردن قانون

ماه، فرو ماند از جمال محمد (ص)                                سرو، نباشد به اعتدال محمد

ماه به زیبایی پیامبر (ص)نیست و سرو مثل او خوش قامت و زیبا نمی باشد.

نکات دستوری و آرایه های ادبی:

فرو ماندن ماه  ß  تشخیص

فرو ماندن ماه  ß  کنایه از ناچیز و ناتوان شدن

ماه  ß  نماد زیبایی

سرو  ß  نماد بلندی و راست قامتی

فرومانَد (فرو می مانَد)  ß  فعل مضارع (زمان حال) است

آدم و نوح و خلیل و موسی و عیسی                              آمده مجموع در ظلال محمد

تمام پیامبران گذشته (آدم، نوح و ...) در سایه و پناه پیامبر (ص) جمع شده اند. (ادیان پیامبران گذشته به وسیله ی دین اسلام به کمال رسیده اند.)

نکات دستوری و آرایه های ادبی:

آدم و نوح و خلیل و موسی و عیسی  ß  مجاز از تمام پیامبران الهی

سعدی، اگر عاشقی کنی و جوانی                                  عشق محمد، بس است و آل محمد

ای سعدی اگر می خواهی به دنبال شادابی و عشق ورزی باشی، تنها به دنبال پیامبر (ص) و خاندان او برو و به آن ها عشق بورز.

نکات دستوری و آرایه های ادبی:

[ای] سعدی  ß  منادا؛ که حرف ندا (ای) حذف شده است

متن «حکایت: چراغ» و معنی متن:

حکایت

چراغ

• نوع نثر: نثر مسجّع
• کتاب: بهارستان
• نویسنده: عبدالرحمن جامی

نابینایی در شب، چراغ به دست و سبو بَر دوش، بر راهی می رفت.

شخص نابینایی، در تاریکی شب، در حالی که چراغ در دست داشت و کوزه ای سفالی بر دوش، از راهی عبور می کرد.

یکی او را گفت: تو که چیزی نمی بینی چراغ به چه کارت می آید؟

شخصی به او گفت: تو که نمی توانی چیزی را ببینی، پس چراغ به چه دردت می خورد؟ (چراغ برای تو فایدهای ندارد.)

نکات دستوری و آرایه ادبی:

«را» در عبارت «یکی او را گفت» (یکی به او گفت)  ß  حرف اضافه

«ت» در عبارت «به چه کارت آید» (به چه کار تو می آید)  ß  ضمیر پیوسته دوم شخص مفرد

گفت: چراغ از بهر کوردلانِ تاریک اندیش است تا به من تنه نزنند و سبوی مرا نشکنند.

چراغ برای انسان های نادان و گمراهی می باشد تا (آنها مرا ببینند و) با من برخورد نکنند و کوزه ی مرا نشکنند.

معنی واژگان درس «اُسوۀ نیکو»:

دانش زبانی: بُن فعل مضارع:

دانش زبانی

بُن فعل مضارع

بُن فعل مضارع:

به این جمله ها توجّه نمایید:

1) من حالا نامه را می نویسم.

2) تو اکنون نامه را می نویسی.

3) او اکنون نامه را می نویسد.

4) ما اکنون نامه را می نویسیم.

5) شما الآن نامه را می نویسید.

6) آنها حالا نامه را می نویسند.

چنان که می بینید جملات بالا مربوط به زمان حال یا مضارع است. هر فعل شش ساخت دارد. به صورت های مختلف فعل، ساخت یا صیغه می گویند. به ساخت های زمان حال توجه کنید.

همان طور که می بینید علاوه بر بُن فعل و شناسه، جزء «می» به ابتدای فعل، اضافه شده است.

بُن یا ریشۀ فعل، بخش ثابتی است که در همۀ ساخت ها، تکرار می شود.