آرایه های ادبی درس «خوب، جهان را ببین!» و معنی عبارات مهم:

درس دوم

خوب، جهان را ببین!

• اثر: نهج البلاغه
• برگرفته از: خطبه ها، جملات قصار و نامه های حضرت علی (علیه السلام)
• گرد آورنده: سید رضی (ره)

اگر اندیشه‌ات را به کارگیری تا بتوانی به راز آفرینش پی ببری، دلایلی روشن به تو خواهند گفت که آفرینندهٔ مورچهٔ کوچک، همان آفریدگار درخت بزرگ خرماست.

از شگفتی‌های آفرینش خالق بی‌همتا، اسرار پیچیدهٔ حکیمانه در آفریدن خفّاشان است. روشنی روز که همه چیز را می‌گشاید، چشمانشان را می‌بندد؛ زیرا خفّاش از حرکت در نور درخشان ناتوان است و تاریکی شب که هر چیز را به خواب فرو می‌برد، چشمان آنها را باز می‌کند؛ پس او در روز پلک‌ها را بر سیاهی دیده‌ها می‌اندازد و شب را چونان چراغی برمی‌گزیند تا در پرتو تاریکی آن، روزی خود را جست‌وجو کند.

پروردگار، بال‌هایی برای پرواز آنها آفرید، این بال‌ها همانند لاله‌های گوش‌اند؛ بی‌پر و بدون رگ‌های اصلی، اما تو جای رگ‌ها و نشانه‌های آن را به خوبی، می‌بینی.

نکات دستوری و ادبی:

آرایه تشبیه:

شب ß   مشبه

چراغی ß   مشبه به

چونان ß   ادات تشبیه

تا در پرتو تاریکی آن ß   وجه شبه

این بال ها ß   گروه اسمی ، بال هسته با وابسته پیشین و وابسته پسین

آرایه تشبیه:

مشبه ß   بال

ادات تشبیه ß   همانند

مشبه به ß   لاله های گوش

وجه شبه ß   بی پر و بدون رگ های اصلی

بال‌هایی که، نه آن‌قدر نازک هستند که در هم بشکنند و نه چندان محکم که سنگینی کنند. در حالی که فرزندانشان به آنها چسبیده‌اند، پرواز می‌کنند. فرزندان از مادرانشان جدا نمی‌شوند تا آن هنگام که اندامشان نیرومند شود و بال‌ها، قدرت پرواز کردن پیدا کند و بدانند که راه زندگی کردن کدام است.

اکنون اگر می‌خواهی، در مورد شگفتی آفرینش ملخ، سخن بگو که خدا برای او دو چشم سرخ و دو حدقه، چونان ماه تابان آفرید، و به او گوش پنهان، و دهانی متناسب اندامش بخشید. ملخ، حواسی نیرومند و دو دندان پیشین دارد که گیاهان را می‌چیند و دو پای داس مانند که اشیا را برمی‌دارد. کشاورزان از ملخ‌ها می‌ترسند و قدرت دفع آنها را ندارند؛ حتی اگر همه متّحد شوند، ملخ‌ها، نیرومندانه وارد کشتزار می‌شوند و آنچه میل دارند، می‌خورند؛ در حالی که تمام اندامشان، به اندازهٔ یک انگشت باریک نیست.

نکات دستوری و ادبی:

می بینی ß   مضارع اخباری

نازک و محکم ß   تضاد

سنگینی ß   صفت نسبی

چسبیده اند ß   ماضی نقلی، سوم شخص جمع

اندامشان ß   هیکل، جثه

بدانند ß   مضارع التزامی

بگو: ß   عل امر

گروه اسمی «دو چشم سرخ و دو حدقه»:

چشم ß   هسته                                                          دو ß   صفت شمارشی وابسته پیشین

سرخ ß   صفت بیانی، وابسته پسین               حدقه ß   هسته دوم با وابسته پیشین دو

آرایه تشبیه:

دو چشم سرخ ß   مشبه

ماه ß   مشبه به

تابان ß   وجه شبه

چونان ß   ادات تشبیه

دیگر نکات:

نیرومندانه ß   صفت نسبی

کشتزار ß   مشتق

به مورچه و کوچکی جثّهٔ آن بنگر که چگونه عظمت خلقت او با چشم و اندیشهٔ انسان درک نمی‌شود. نگاه کن چگونه روی زمین راه می‌رود و برای به دست آوردن روزی خود تلاش می‌کند. او دانه‌ها را به لانهٔ خود می‌برد و در جایگاه ویژه، نگه می‌دارد و در فصل گرما برای خوراک زمستان می‌کوشد. اگر اندیشه کنی، از آفرینش مورچه دچار شگفتی خواهی شد!

از شگف‌انگیزترین پرندگان در آفرینش، طاووس است که خداوند آن را در استوارترین شکل بیافرید؛ با بال‌های زیبا که پرهای آن به روی یکدیگر انباشته شده و دُم کشیده‌اش که آن را چونان چتری گشوده است که طاووس آن را بر سر خود سایبان می‌سازد؛

نکات دستوری و ادبی:

چشم، اندیشه انسان ß   مراعات النظیر

جایگاه ß   مشتق

اگر ß   حرف شرط

خواهی شد ß   فعل مستقبل

شگفت انگیزترین ß   صفت عالی

گروه اسمی «شگفت انگیز ترین پرندگان»:

هسته ß   پرنده                      شگفت انگیز ترین ß   وابسته پیشین              ان ß   وابسته پسین، علامت جمع

استوارترین ß   صفت عالی

گروه اسمی «استوارترین شکل»:

استوارترین ß   وابسته پیشین                        شکل ß   هسته

بیافرید ß   مضارع التزامی

گویی بادبان کشتی است که ناخدا آن را برافراشته است. اگر رنگ‌های پرهای طاووس را به روییدنی‌های زمین تشبیه کنی، خواهی گفت: «دسته گلی است که از شکوفه‌های رنگارنگ گل‌های بهاری فراهم آمده است»، و اگر آن را با پارچه‌های پوشیدنی همانند سازی، چون پارچه‌های زیبای پر نقش و نگار است. پرهای طاووس، چونان برگ خزان دیده، می‌ریزد و دوباره می‌روید تا دیگر بار شکل و رنگ زیبای گذشتهٔ خود را بازیابد. اگر در تماشای یکی از پرهای طاووس دقّت کنی، لحظه‌ای به سرخی گل، و لحظه‌ای دیگر به سبزی و گاه به زردی زرِ ناب، جلوه می‌کند.

نکات دستوری و ادبی:

آرایه تشبیه:

دم ß   مشبه

چتری ß   مشبه به

گشوده ß   وجه شبه

چونان ß   ادات تشبیه

دیگر نکات:

سایبان ß   مشتق

آرایه تشبیه:

دم ß   مشبه

بادبان کشتی ß   مشبه به

بر افراشته ß   وجه شبه

گویی ß   ادات تشبیه

آرایه تشبیه:

رنگ های پرهای طاووس ß   مشبه

روییدنی های زمین ß   مشبه به

رنگارنگ گل های بهاری ß   وجه شبه

روییدنی ها ß   صفت لیاقت

آرایه تشبیه:

پرهای طاووس ß   مشبه

دسته گل ß   مشبه به

برگ خزان ß   مشبه به

چونان ß   ادات تشبیه

می ریزد و دوباره می روید ß   وجه شبه

پوشیدنی ß   صفت لیاقت

دیده ß   صفت مفعولی

دیگر نکات:

دیگر بار ß   ترکیب اضافی مغلوب

باز یابد ß   فعل پیشوندی

آرایه تشبیه:

پرهای تشبیه ß   مشبه

سرخی گل ß   مشبه به

سبزی و زردی زرناب ß   وجه شبه

دیگر نکات:

سبزی و زردی ß   صفت نسبی

بر فراز گردن طاووس، به جای یال، کاکلی سبزرنگ و پر نقش و نگار روییده است. در اطراف گردنش، گویا چادری سیاه افکنده، پنداری با رنگ سبز تندی درهم آمیخته که در کنار شکاف کوشش، جلوهٔ خاصی دارد. کمتر رنگی می‌توان یافت که طاووس از آن در اندامش نداشته باشد.

نکات دستوری و ادبی:

آرایه تشبیه:

گردن طاووس ß   مشبه

چادری ß   مشبه به

گویا ß   ادات تشبیه

سیاه رنگ ß   وجه شبه

دیگر نکات:

کمتر ß   صفت تفضیلی

نهج البلاغه:

نهج البلاغه مجموعه ی نامه ها و خطبه ها و جملات قصار حضرت علی (ع) که سید رضی (ره) از علما شیعه آن را گرد آوری کرده است. کلمه نهج البلاغه ترکیب شده است از:

«نهج» به معنی شیوه و راه و روش

«بلاغه» به معنی روان سخن گفتن است

شعر «صورتگر ماهر» و معنی شعر:

صورتگر ماهر

• نوع قالب شعر: قصیده
• شاعر: قاآنی شیرازی

راستی را، کسی می داند که در فصل بهار            از کجا گرد بیدار، این همه تنش و کار و

به راستی که کسی نمی داند که در فصل بهار این همه نقش و نگار از کجا به وجود آمده است؟

نکات دستوری و آرایه های ادبی:

قافیه ß   بهار و نگار

مراعات نظیر ß   فصل بهار، نقش و نگار

واج آرایی ß   حروف «ر» و «د»

عقل ها، حیران شود کز خاکِ تاریکِ  نَژَند            چون برآید این همه کلاسی نغز کامکار؟

تمام عقل ها سرگشته و متعجب می شود که چگونه از این خاک تاریک و سرد، این همه گل های زیبا و خوش رنگ به جود آمده است؟

نکات دستوری و آرایه های ادبی:

قافیه ß   کامگار

آرایه تشخیص ß   عقل را حیرانی نسبت داده است

خاک تاریک ß   ترکیب وصفی

چون نپرسی کاین تماثیل از کجا آمد پدید؟            چون نجویی کاین تصاویر از کجا شد آشکار ؟

چرا نمی پرسی که این همه صورت و نگاره از کجا به وجود آمده اند؟ و چرا جست و جو نمی کنی که این همه تصاویر از کجا آمده اند؟

نکات دستوری و آرایه های ادبی:

قافیه ß   آشکار

کاین ß   مخفف که این

تکرار کلمات ß   کاین و چون و از

تماثیل و تصاویر ß   مترادف

برق از شوقِ که می خندد بدین سان قاه قاه ؟            ابر از حجر که می گرید بدین سان زار زار؟

رعد و برق از اشتیاق چه کسی است که این گونه با صدای بلند می خندد؟ ابر از دوری چه کسی است که اینگونه زار زار گریه می کند؟

نکات دستوری و آرایه های ادبی:

قافیه ß   زار زار

تضاد ß   آرایه تضاد بین «شوق و هجر»، «می خندد و می گرید» و «قاه قاه و زار زار»

كلمات قاه قاه و زار زار نام آوا هستند ß   نام آوا در زبان شناسی به واژه هایی گفته می شود که از صداهای موجود در طبیعت تقلید شده اند؛ مانند چهچهه، (آسمان) غرمبه شیهه، ترقه، شرشر و امثال آن

مراعات نظیر ß   بین «ابر و برق»، «خنده و گریه»

تشخیص ß   برق قاه قاه می خندد، ابر زار زار می گرید

کیست آن صورتگرِ ماهر که بی تقلیدِ غیر            این همه صورت بَرَد بر صفحه هستی به کار؟

آن نقاش ماهر و زبردست چه کسی است که بدون تقلید از دیگران این همه نقش و نگار در جهان به کار برده است.

مفهوم:

خداوند بزرگترین نقّاش طبیعت است.

نکات دستوری و آرایه های ادبی:

قافیه ß   کار

صفحه هستی ß   ترکیب اضافی (اضافه ی تشبیهی)؛ عالم هستی به صفحه ی نقاشی تشبیه شده است

مراعات نظیر ß   صورتگر، صورت و صفحه

واج آرایی ß   حرف «س»، «ص» و «ر»

خلاصه متن «روان خوانی: جوانه و سنگ»:

روان خوانی

جوانه و سنگ

• نوع نثر: ساده و روان
• نویسنده: سرور کتبی

خلاصه داستان جوانه و سنگ:

در سرزمینی که سال ها از خشک شدنش می گذشت، جوانه ای سرش را از دل خاک بیرون آورد. در کنار جوانه، سنگ بزرگی بود و تا جوانه را دید، بسیار خوشحال شد چون جوانه می توانست آن سرزمین را سرسبز شاداب کند. اما جوانه تشنه بود و اگر به او آب نمی رسید، مثل همه جوانه های دیگر خشک می شد. دوست سنگ، سنجاقک، از راه رسید. با شنیدن این خبر بسیار خوشحال شد. سنگ به او گفت که برو و به مرداب بگو تا جاری شود و خودش را به این جوانه برساند. سنجاقک هم رفت و همین کار را کرد اما مرداب در جواب گفت که از سرسبزی بدش می آید و به آنها کمک نمی کند. سنجاقک هم ناامیدانه خبر را به سنگ رساند. سنگ هم از این خبر بسیار ناراحت شد. او از بوته خاری که در کنارشان بود، کمک خواست و پرسید که چگونه همیشه سرسبز است و بوته هم گفت که او با کمک ریشه هایش آب را از دل زمین بیرون می کشد. سنگ بسیار غصه می خورد. جوانه هم نزدیک خشک شدنش بود. جوانه، در لحظات آخر عمرش رطوبت را احساس کرد. چشم هایش را باز کرد و دور و برش را گشت تا ببیند آب از کجا می آید. جوانه دید که دل سنگ شکافته شده و از آن، آبی زلال جاری است.

نکات کلیدی و پیام داستان:

این داستان، در واقع می خواهد منظور ضرب المثل از محبت خارها گل می شود را برساند.

در این درس گفتگویی که بین سنجاقک و سنگ و جوانه و مرداب اتفاق می افتد آرایه تشخیص یا شخصیت بخشی یا جان بخشی را ایجاد می کند و همینطور آرایه کنایه هم به کرات در متن آمده است (مثلاً در جای خود خشکش زد) کنایه از نهایت حیرت است.

سرور کتبی:

خانم سرور کتبی داستان نویس و مترجم ایرانی در سال ۱۳۳۸ هـ. ش. در شهر اهواز متولد شده و پس از تحصیلات ابتدایی و متوسطه در رشته مهندسی صنایع تحصیل کرد. سرور کتبی نویسنده ی پرکار کودکان، تا به حال حدود ۷۰ جلد کتاب برای بچه ها نوشته است.

او هر چند در کشور مالزی زندگی می کند، اما همچنان برای کودکان ایرانی قصه می نویسد.

آثار: «خانم غوله به عروسی می رود»، «اسب شهزاده و ۶ قصه ی دیگر»،«آسیاب، بچرخ!»، «اکسیژن و همبازی هایش»، «من هم بازی»، «هیس ... ساکت».

معنی واژگان درس «خوب، جهان را ببین!»:

دانش ادبی:حس آمیزی و ارکان تشبیه:

دانش ادبی

حس آمیزی

حس آمیزی:

در آرایه های ادبی، آمیختن دو یا چند حس است در کلام؛ به گونه ای که ایجاد موسیقی معنوی به تأثیر سخن بیافزاید «حس آمیزی» گویند. عبارت هایی چون «خبر تلخ» «قیافه بانمک»، «جیغ بنفش» نمونه هایی از حس آمیزی در ادبیات عامیانه است که در آنها حس شنوایی و حس بینایی با حس چشایی و حس شنوایی با حس بینایی آمیخته شده است. نقطه اوج حس آمیزی در شعر فارسی، اشعار بیدل دهلوی و صائب تبریزی و نیز اشعار سهراب سپهری است. در این درس، روان خوانی جوانه و سنگ: آب! بوی آب می شنوم.

ارکان تشبیه

ارکان تشبیه:

در متن درس، بخشی از شگفتی های آفرینش، مانند خفاش، ملخ، مورچه و طاووس، به دقت توصیف شده است. و بهره گیری از حواس پنجگانه، ما را در درک بهتر زیبایی های آفرینش کمک می کند. به نظر شما، در توصیف رنگ های پر طاووس، کدام حس، بیش از بقیه به کار آمده است؟

با خوب نگریستن به پدیده ها و محیط اطراف خود و تأمل در ویژگی های آنها به دانش و آگاهی زیادی دست می یابیم. دقت در نگاه کردن و خوب دیدن، یکی از راه های تقویت ذهن و توانایی های زبان است. برای اینکه توصیف ها آسان و دقیق تر صورت گیرد، می توان از آرایه «تشبیه» استفاده کرد. و در این درس، امام علی (ع) برای بهتر شناساندن زیبایی های خلقت طاووس، آن را به چیزهای مختلفی تشبیه کرده است؛ «دم کشیده طاووس» را به «چتر گشوده» و «بادبان کشتی»، و پرهایش را به «برگ خزان دیده» مانند نموده است. اکنون دقیق تر و گسترده تر، موضوع تشبیه را بررسی می کنیم:

«پرهای طاووس، مانند دسته گل پر نقش و نگار، رنگارنگ است.»

با اندکی دقّت درمی یابیم که این تشبيه، چهار رکن یا قسمت دارد:

1) رکن اول (مشبه)، «پرهای طاووس» است که به چیزی تشبیه شده است.

2) رکن دوم (مشبه به)، «دسته گل پر نقش و نگار» است که «پرهای طاووس» به آن مانند شده است.

3) رکن سوم (وجه شبه)، شباهتی است که بین این دو وجود دارد.

4) رکن چهارم (ادات تشبيه)، واژه ای است که شباهت «پرهای طاووس» را به «دسته گل» برقرار می سازد. در مثال بالا، واژه «مانند» این نقش را دارد. گاهی اوقات، رکن سوم و چهارم حذف می شود.