واژه ها از یک یا چند تکواژ تشکیل می گردند و از حيث ساخت به چهار دسته ی کلی ساده، مشتق، مرکب و مشتق مركب تقسیم می شوند.
واژه ساده:
واژه ی ساده از یک تکواژ آزاد تشکیل می گردد و قابل تجزیه نیست؛ مثل: علی، بد، تواضع، اجتناب، آشکار، ثروت، خوب ترین مردان و ..
تذکر: تکواژه های صرفی (علائم جمع، ی نکره و تر و ترین) جز کلمه به حساب نمی آیند.
واژه مرکب:
از دو یا چند تکواژ آزاد تشکیل می شود، مثل: كتابخانه، راه آهن، برف پاک کن، دست اندازه دلبر، شترگاو پلنگ و ...
واژه مشتق:
از یک تکواژ آزاد و یک یا چند تکواژ وابسته اشتقاقی تشکیل می شود؛ مثل: سبزی، ناله، دانش، دانشگاه، ناسازگار، دانشمند، ناپختگی و ...
واژه مشتق - مرکب:
از دو یا چند تکواز آزاد و یک یا چند تکواژ وابسته اشتقاقی تشکیل می شود؛ مثل: سراسر، دست و دل بازانه، نام نویسی، دوست یابی، راه رفتن، چشمک زدن، زد و خورد، جست جو و ...
تمرین: ساختمان هر یک از واژه های زیر را مشخص کنید:
۱- واپسگرا ۲- دل باخته ۳- چاهسار ۴- تاکستان ۵- لاله زار
۶- زهرآگین ۷- پشمک ۸- قهوه چی ۹- مسلمان ۱۰- ارزش
۱۱- ارزان ۱۲- ارزان فروش ۱۳- ارزن فروش ۱۴- دل باختن ۱۵- سرافراز
۱۶- درد دل ۱۷- تخم مرغ ۱۸- پریشب ۱۹- پیش پریروز ۲۰- سراپرده
۲۱- بی سرو پا ۲۲- سرباز ۲۳- دبستان ۲۴- غنچه ۲۵- بستنی
۲۶- آبدیدگی ۲۷- سیاوش ۲۸- جهان پهلوان ۲۹- سر از پانشناخته ۳۰- نیک پندار
۳۱- بددلی ۳۲- زبان شناس ۳۳- کوه البرز ۳۴- یک دنده ۳۵- تند روی
۳۶- مسکین خر ۳۷- سگالیدن ۳۸- بدسگال ۳۹- تکاپو ۴۰- دست شویی
۴۱- زیبا ۴۲- نامی ۴۳- بازخواست ۴۴- وررفتن ۴۵- لا به لا
پاسخ تمرین:
برای تعیین ساختمان واژه وندهای تصریفی را حذف می کنیم و سپس واژه را بررس می کنیم.
مثال: دانشجویان ← دانشجو (دان+ ش + جو) دو تکواژ آزاد و یک وابسته مشتق - مرکب است.
١- واپسگرا ← وا + پس + گرا (بن مضارع گراییدن): «مشتق – مرکب» وا، وره بر، در، فرا، فرو، باز پیشوندهای اشتقاقی هستند.
۲- دل باخته ← دل + باخت + ه: «مشتق - مركب»
۳- چاهسار ← چاه + سار (پسوند مکان): «مشتق» پسوندهای مکان: ستان، سار، زار، بار، دان، کده، گاه در واژه های گلستان، کوهسار، شنزاره رودبار، نمکدان، میکده، غمکده، رزمگاه، ایستگاه و ...
۴- تاکستان ← تاگ (درخت انگور) + ستان (پسوند مکان): «مشتق»
۵- لاله زار ← لاله + زار (پسوند مکان): «مشتق»
۶- زهرآگین ← زهر+ آگین (پسوند صفت ساز): «مشتق» پسوندهای صفت ساز مهم:گین، گین، ین، بنه، نده، گر، گانه، گان، وار، ور، ناک، مند، ومند
۷- پشمک ← پشم + ک (پسوند اسم ساز): «مشتق» پسوندهای اسم ساز: بان، گری، چه، چی، ش. ار، مان، يت، به، نا؛ در واژه های باغبان، باغی گری، لاابالی گری، دریاچه، پست چی، سازش، کردار، سازمان، شخصیت، خیریه، ترکیه، ژرفنا و ..
۸- قهوه چی ← قهوه + چی: «مشتق»
۹- مسلمانان ← مسلمان «ساده» تکواژهای صرفی جز کلمه به حساب نمی آیند.
۱۰- ارزش ← ارز + ش: «مشتق» «ارز» بن مضارع ارزیدن است.
۱۱- ارزان ← ارز+ ان: «مشتق»
۱۲- ارزان فروش ← ارز+ ان + فروش: «مشتق - مرکب»
۱۳- ارزن فروش ← ارزن (نام) + فروش: «مرکب»
۱۴- دل باختن ← دل + باخت + ن: «مشتق – مركب»
۱۵- سرافراز ← سر + افراز (بن مضارع): «مرکب»
۱۶- درددل ← درد + ــِـ میانوند + دل: «مشتق – مركب»
۱۷- تخم مرغ، تخم + ــِـ میانوند + مرغ. «مشتق – مركب»
۱۸- پریشب ← پری + شب: «مرکب»
۱۹- پیش پریروز ← پیش + پری + روز: «مرکب»
۲۰- سراپرده ← سر+ ا + پرده: «مشتق - مرکب»
۲۱- بی سروپا ← بی + سر + و + پا: «مشتق - مرکب»
۲۲- سرباز ← سر + باز (بن مضارع باختن): «مرگب»
۲۳- دبستان ← یک تکواژ آزاد: «ساده» واژه های قدیمی ساده محسوب می شوند.
۲۴- غنچه ← یک تکواژ آزاد: «ساده» واژه قدیمی
۲۵- بستنی ← بست + ن + ی: «مشتق»
۲۶- آبدیدگی ← آب + دید + ه + ی: «مشتق - مرکب»
۲۷- سیاوش ← یک تکواژ آزاد، «ساده»
۲۸- جهان پهلوان ← جهان + پهلوان: «مرکب»
۲۹- سراز پا نشناخته ← سر + از + پا + نـ + شناخت + ـه: «مشتق - مرکب»
۳۰- نیک پندار ← نیک + پندار (بن مضارع پنداشتن): «مرکب»
۳۱- بددلی ← بد + دل + ی (مصدری): «مشتق - مرکب»
۳۲- زبان شناس ← زبان + شناس: «مرکب»
۳۳- کوه البرز ← ترکیب های اضافی و وصفی واژه های ساده محسوب می شوند ۳ واژه ی ساده
۳۴- یک دنده ← یک + دنده: «مرکب»
۳۵- تندروی ← تند + رو + ی (مصدری): «مشتق- مركب»
۳۶- مسکین خر ← ترکیب وصفی مقلوب ۲ واژه ی ساده
۳۷- سگالیدن ← سگالید + ن: «مشتق»
۳۸- بدسگال ← بد + سگال: «مرکب»
۳۹- تکاپو ← تک + ا + پو (بن مضارع پوییدن): «مشتق – مركب»
۴۰- دست شویی ← دست + شو + ی: «مشتق - مرکب»
۴۱- زیبا ← زیب (بن مضارع زیبیدن) + ا: «مشتق»
۴۲- نامی ← نام + ی: «مشتق»
۴۳- باز خواست ← باز (پیشوند) + خواست: «مشتق»
۴۴- وررفتن ← ور + رفت + ن: «مشتق»
۴۵- لابه لا ← لا + به (وند) + لا مشتق مرکب لا: میان اسم است.
چند نکته مهم:
١- تکواژهای تصریفی «علائم جمع، ی نکره، تر و ترین» هرگز جزء ساختمان به حساب نمی آیند. اول آن ها را بر می داریم و سپس واژه را بررسی می کنیم.
2- ترکیبات وصفی (موصوف و صفت) و اضافی (مضاف و مضاف اليه) هرگز واژه مرکب یا مشتق مرکب نیستند بلکه چند واژه ی ساده به حساب می آیند. دوستِ خوب ← سه واژه ی ساده دوست/ ــِـ خوب.
٣- واژه های قدیمی یک واژه ی ساده به حساب می آیند؛ مثل: زمستان، ناودان. دشوار و ...
۴- واژه های عربی دارای ال، تنوین و ترکیبات و اصطلاحات عربی و دارای حرف جر هرگز جدا نمی شوند و ساده به حساب می آیند. مثل: القصه، على هذا، مسلما، من حيث المجموع و ...
۵- در تست هایی که ساختمان واژه ها را می خواهند با فعل کاری نداریم، ساختمان فعل جداگانه مطرح می شود