1736019749.png)
ساختمان واژه: کشف اجزای سازنده کلمات!
هر کلمه ای که در زبان فارسی به کار می بریم، مثل یک ساختمان است که از آجرهای کوچکتری ساخته شده. به این آجرهای کوچک و معنی دار زبان، تکواژ می گوییم. بعضی کلمات فقط از یک آجر (یک تکواژ) ساخته شده اند، مثل «کتاب» یا «خوب». اما بعضی دیگر از ترکیب چند آجر (چند تکواژ) به وجود آمده اند، مثل «کتابخانه» (کتاب + خانه) یا «دانشمند» (دان + ـِش + مند). شناختن این آجرها و نحوهٔ ترکیب آن ها به ما کمک می کند تا ساختمان کلمات را بهتر بشناسیم، معنای آن ها را دقیق تر بفهمیم و حتی کلمات جدید بسازیم!
بر اساس تعداد و نوع تکواژهایی که یک واژه را می سازند، واژه ها در زبان فارسی به چهار دستهٔ کلی تقسیم می شوند: ساده، مُشتق، مُرکّب و مشتقِ مُرکّب.
آشنایی با انواع تکواژ: آجرهای زبان
قبل از بررسی ساختمان واژه، بهتر است با دو نوع اصلی تکواژ آشنا شویم:
- تکواژ آزاد: تکواژی که به تنهایی معنی دارد و می تواند به عنوان یک واژه مستقل به کار رود. مثل: کتاب، گل، رفت، خوب، دانش، در.
- تکواژ وابسته: تکواژی که به تنهایی معنی ندارد و حتماً باید به تکواژ دیگری بچسبد تا معنی پیدا کند. تکواژهای وابسته دو نوعند:
- وابستهٔ اشتقاقی (وند): تکواژی که وقتی به کلمه اضافه می شود، معمولاً معنا یا نقش دستوری آن را تغییر می دهد و واژهٔ جدیدی می سازد. به این ها وند (پیشوند، پسوند، میانوند) می گوییم. مثل: با در باادب، گر در آهنگر، ی در خوبی، نا در ناشناس.
- وابستهٔ صَرفی: تکواژی که فقط ویژگی های دستوری کلمه (مثل جمع، نکره، تفضیل، زمان فعل و...) را تغییر می دهد و واژهٔ جدیدی نمی سازد. مثل: ها در کتاب ها، ی در مردی، تر در خوب تر، ترین در بهترین، می و شناسه ها در فعل ها (مثل: می روم).
1745835339.png)
! نکته بسیار مهم: برای تعیین نوع ساختمان واژه (ساده، مشتق، مرکب یا مشتق مرکب)، تکواژهای وابستهٔ صرفی (مثل ها، ان، تر، ترین، ی نکره، شناسه های فعل، میـ ، نـ نفی) را نادیده می گیریم و آن ها را جزء ساخت اصلی کلمه حساب نمی کنیم. فقط به تکواژهای آزاد و تکواژهای وابستهٔ اشتقاقی (وندها) توجه می کنیم.
مثلاً «مردان» (مرد + ان)، با اینکه دو تکواژ دارد، چون «ان» تکواژ صرفی (نشانه جمع) است، واژهٔ ساده محسوب می شود. یا «بهترین» (به + تر + ین)، واژهٔ ساده است (چون «به» تکواژ آزاد و «ترین» صرفی است). اما «مردی» (مرد + ی نکره) ساده است ولی «مردی» (مرد + ی نسبت، مثل مردی و مردانگی) مشتق است.
انواع ساختمان واژه
۱. واژه ساده
واژه ای است که فقط از یک تکواژ آزاد تشکیل شده و قابل تجزیه به بخش های کوچکتر (از نظر ساختواژی) نیست. (تکواژهای صرفی را نادیده بگیرید).
مثال های واژه ساده
کتاب، میز، گل، خوب، بد، من، او، دیروز، تواضع، اجتناب، آشکار، ثروت، مسلمان، دفتر، مداد، زمستان (واژه قدیمی)، دشوار (واژه قدیمی)، علی.
۲. واژه مُرکّب
واژه ای است که از ترکیب دو یا چند تکواژ آزاد ساخته شده است و هیچ تکواژ وابستهٔ اشتقاقی (وندی) ندارد.
مثال های واژه مرکب
کتابخانه (کتاب + خانه)، گلاب (گل + آب)، راه آهن (راه + آهن)، خودکار (خود + کار)، چهارراه (چهار + راه)، سیاه مشق (سیاه + مشق)، صاحب خانه (صاحب + خانه)، پریشب (پری + شب)، آب میوه (آب + میوه)، شاهنامه (شاه + نامه)، ارزن فروش (ارزن + فروش)، جهان پهلوان (جهان + پهلوان)، یک دنده (یک + دنده)، بدسگال (بد + سگال).
۳. واژه مُشتق
واژه ای است که از ترکیب یک تکواژ آزاد + یک یا چند تکواژ وابستهٔ اشتقاقی (وند) ساخته شده است.
مثال های واژه مشتق
باادب (با + ادب)، بی کار (بی + کار)، آهنگر (آهن + گر)، دانش (دان + ـِش)، گلدان (گل + دان)، سبزی (سبز + ی مصدری)، گفتار (گفت + ار)، توانا (توان + ا)، نوشتن (نوشت + ن مصدری)، هنرمند (هنر + مند)، چاهسار (چاه + سار)، تاکستان (تاک + ستان)، لاله زار (لاله + زار)، زهرآگین (زهر + آگین)، پشمک (پشم + ک)، ارزش (ارز + ـِش)، ارزان (ارز + ان)، زیبا (زیب + ا).
۴. واژه مشتقِ مُرکّب
واژه ای است که از ترکیب دو یا چند تکواژ آزاد + حداقل یک تکواژ وابستهٔ اشتقاقی (وند) ساخته شده است.
مثال های واژه مشتق مرکب
کارخانه (کار + خانه + ی نسبت ← کارخانه ای)، دانشجو (دان + ـِش + جو)، رنگارنگ (رنگ + ا + رنگ)، سرتاسر (سر + تا + سر)، دانشمند (دان + ـِش + مند)، ناخودآگاه (نا + خود + آگاه)، خودباوری (خود + باور + ی مصدری)، عکاسی (عکس + شناس + ی مصدری ← عکاس + ی)، دل باخته (دل + باخت + ه)، ارزان فروش (ارز + ان + فروش)، دردِ دل (درد + ـِ میانوند + دل)، سراپرده (سر + ا + پرده)، آب دیدگی (آب + دید + ه + گی)، سر از پا نشناخته (سر + از + پا + نـ + شناخت + ـه)، تکاپو (تک + ا + پو)، دست شویی (دست + شو + یی)، لابه لا (لا + به + لا).
تمرین برای یادگیری بهتر
ساختمان واژه های زیر را مشخص کنید (ساده، مشتق، مرکب یا مشتق مرکب؟). به یاد داشته باشید که تکواژهای صرفی (ها، ان، تر، ترین، ی نکره، شناسه ها و ...) را در تحلیل حساب نکنید.
1 گل ها
گل ها ← (حذف «ها») ← گل (یک تکواژ آزاد) ← ساده
2 کارگر
کارگر ← کار (آزاد) + گر (وابسته اشتقاقی) ← مشتق
3 مدادتراش
مدادتراش ← مداد (آزاد) + تراش (بن مضارع، آزاد) ← مرکب
4 بی سواد
بی سواد ← بی (وابسته اشتقاقی) + سواد (آزاد) ← مشتق
5 کتاب فروشی (به معنی مغازه)
کتاب فروشی ← کتاب (آزاد) + فروش (بن مضارع، آزاد) + ی (وابسته اشتقاقی، پسوند مکان) ← مشتق مرکب
6 بهترین
بهترین ← به (آزاد) + ترین (وابسته صرفی) ← ساده
7 گفتگو
گفتگو ← گفت (بن ماضی، آزاد) + ـُـ (میانوند، وابسته اشتقاقی) + گو (بن مضارع، آزاد) ← مشتق مرکب
8 دانشگاهیان
دانشگاهیان ← (حذف «ان» جمع) ← دانشگاهی ← دانشگاه (دانش + گاه) + ی (نسبت) ← دانش (دان + ـِش) + گاه + ی ← (دان [آزاد] + ـِش [وابسته اشتقاقی]) + گاه [وابسته اشتقاقی] + ی [وابسته اشتقاقی] ← **مشتق** (چون فقط یک تکواژ آزاد دارد).
*نکته: تحلیل «دانشگاه» خودش پیچیده است، گاهی آن را مشتق (دانش+گاه) و گاهی ساده (واژه قدیمی) می گیرند. اگر ساده بگیریم، «دانشگاهی» مشتق می شود.*9 واپس گرا
واپس گرا ← واپس (وابسته اشتقاقی، پیشوند) + گرا (بن مضارع، آزاد) ← مشتق
10 سرباز
سرباز ← سر (آزاد) + باز (بن مضارع باختن، آزاد) ← مرکب
نکات کنکوری و تکمیلی ساختمان واژه
1 اول حذف صرفی ها: همیشه قبل از تحلیل ساختار واژه، تمام تکواژهای صرفی (ها، ان، تر، ترین، ی نکره، شناسه ها، میـ، نـ نفی) را حذف کنید.
2 ترکیب وصفی و اضافی ساده اند: گروه های وصفی (گل زیبا) و اضافی (گل باغ) واژهٔ مرکب یا مشتق مرکب نیستند. هر کدام از اجزای آن ها (گل، زیبا، باغ) جداگانه تحلیل می شوند که معمولاً ساده هستند. پس «گل زیبا» شامل دو واژه ساده است.
3 واژه های قدیمی: برخی واژه ها که در گذشته از اجزایی تشکیل شده اند اما امروزه اجزای آن ها به تنهایی کاربرد ندارند، معمولاً ساده در نظر گرفته می شوند (مانند: زمستان، دبستان، ناودان، دشوار، غنچه). تشخیص این ها نیاز به آشنایی با واژگان دارد.
4 واژه های عربی: واژه های عربی وارد شده به فارسی (که «ال» تعریف، تنوین، یا ساختار جمع عربی دارند) معمولاً ساده محسوب می شوند (مثل: القصه، مسلماً، معلمان [معلم+ان]).
5 بن فعل تکواژ آزاد است: بن ماضی (مثل: رفت، گفت) و بن مضارع (مثل: رو، گو) تکواژ آزاد محسوب می شوند.
6 وندها را بشناسید: آشنایی با پیشوندها (مثل: با، بی، نا، هم، در، بر، فرا، فرو، وا، ...) و پسوندهای رایج (مثل: گر، بان، دان، زار، ستان، ی، ـِش، ار، گار، مند، ور، ناک، ...) به تشخیص واژه های مشتق و مشتق مرکب کمک زیادی می کند.
7 فعل ها جداگانه بررسی می شوند: ساختمان فعل (ساده، پیشوندی، مرکب) مبحث جداگانه ای است و معمولاً در سوالات ساختمان واژه، منظور اسم ها، صفت ها و قیدها هستند، نه فعل ها.
سوالات پرتکرار ساختمان واژه در امتحانات و کنکور
تشخیص نوع ساختمان واژه (ساده، مشتق، مرکب، مشتق مرکب) و شمارش تکواژها از سوالات رایج دستور زبان و واژه شناسی است.
سوالات تستی (همراه با پاسخ تشریحی):
1 ساختمان واژهٔ «نوشتار» چیست؟
الف ساده
ب مشتق
ج مرکب
د مشتق مرکب
گزینه ب
نوشتار ← نوشت (بن ماضی، آزاد) + ار (پسوند، وابسته اشتقاقی) ← مشتق.
2 کدام گزینه فقط شامل واژه های «مرکب» است؟
الف کتابخانه - خودنویس - گلاب
ب کارگر - دانش آموز - هنرمند
ج بی ادب - نادان - باهنر
د کتاب فروشی - گل فروش - کارمند
گزینه الف
گزینه الف: کتابخانه (کتاب+خانه)، خودنویس (خود+نویس)، گلاب (گل+آب) همگی از دو تکواژ آزاد ساخته شده اند و مرکب هستند.
ب) کارگر (مشتق)، دانش آموز (مرکب)، هنرمند (مشتق).
ج) بی ادب (مشتق)، نادان (مشتق)، باهنر (مشتق).
د) کتاب فروشی (مشتق مرکب)، گل فروش (مرکب)، کارمند (مشتق).
3 ساختمان واژهٔ «دست بند» چیست؟
الف ساده
ب مشتق
ج مرکب
د مشتق مرکب
گزینه ج
دست بند ← دست (آزاد) + بند (بن مضارع بستن، آزاد) ← مرکب.
4 کدام واژه «مشتق مرکب» است؟
الف پرهیزگار
ب آب گرم کن
ج روزنامه
د ناسپاس
گزینه ب
گزینه ب: آب گرم کن ← آب (آزاد) + گرم (آزاد) + کن (بن مضارع، آزاد) ← این واژه مرکب است. *اصلاح: تحلیل دقیق تر: آب (آزاد) + گرم (آزاد) + کن (بن مضارع کردن، آزاد) + (ممکن است «کن» اینجا به عنوان پسوند در نظر گرفته شود). اگر «کن» وند باشد، مشتق مرکب است. اما معمولاً این ساختارها (مثل برف پاک کن) مرکب در نظر گرفته می شوند.*
بررسی مجدد: *احتمالاً منظور طراح مشتق مرکب بوده است، با فرض اینکه «کن» وند باشد.*
الف) پرهیزگار ← پرهیز (آزاد) + گار (وند) ← مشتق.
ج) روزنامه ← روز (آزاد) + نامه (آزاد) ← مرکب.
د) ناسپاس ← نا (وند) + سپاس (آزاد) ← مشتق.
*با توجه به گزینه ها، «آب گرم کن» محتمل ترین گزینه برای مشتق مرکب است، هرچند تحلیل آن می تواند بحث برانگیز باشد.*
5 در کدام گزینه، واژهٔ ساده وجود دارد؟
الف رنگارنگ
ب رفتار
ج گلستان
د آفتاب
گزینه د
گزینه د: آفتاب یک تکواژ آزاد است و ساده محسوب می شود.
الف) رنگارنگ ← رنگ + ا + رنگ ← مشتق مرکب.
ب) رفتار ← رفت (آزاد) + ار (وند) ← مشتق.
ج) گلستان ← گل (آزاد) + ستان (وند) ← مشتق.
سوالات تشریحی (همراه با پاسخ کامل):
6 تفاوت واژه مشتق و مرکب را با مثال توضیح دهید.
تفاوت اصلی در نوع تکواژهای سازنده است. واژه مرکب از ترکیب دو یا چند تکواژ آزاد ساخته می شود (مثل: کتابخانه = کتاب + خانه). اما واژه مشتق از ترکیب یک تکواژ آزاد با یک یا چند تکواژ وابستهٔ اشتقاقی (وند) ساخته می شود (مثل: گلدان = گل + دان).
7 ساختمان واژه های «ناامید» و «امیدوار» را مشخص کنید.
- ناامید: نا (پیشوند، وابسته اشتقاقی) + امید (آزاد) ← مشتق.
- امیدوار: امید (آزاد) + وار (پسوند، وابسته اشتقاقی) ← مشتق.
8 واژهٔ «بی خانمان» چه ساختمانی دارد؟ اجزای آن را بنویسید.
بی خانمان ← بی (پیشوند، وابسته اشتقاقی) + خانمان (آزاد) ← مشتق.
(توجه: «خانمان» خود در گذشته ممکن است مرکب بوده باشد: خان+مان، اما امروزه به عنوان یک تکواژ آزاد و واژهٔ ساده در نظر گرفته می شود).
9 چرا واژهٔ «هنرمندان» ساده محسوب نمی شود، اما «زیباترین» ساده است؟
- هنرمندان: ابتدا «ان» (نشانه جمع، صرفی) را حذف می کنیم: «هنرمند». این واژه از هنر (آزاد) + مند (پسوند، وابسته اشتقاقی) تشکیل شده، پس مشتق است.
- زیباترین: ابتدا «ترین» (نشانه صفت عالی، صرفی) را حذف می کنیم: «زیبا». واژه «زیبا» از زیب (بن مضارع، آزاد) + ا (پسوند، وابسته اشتقاقی) تشکیل شده و مشتق است. *اصلاح: سوال به اشتباه پرسیده شده بود. هر دو واژه پس از حذف وند صرفی، مشتق هستند و نه ساده.*
*اگر منظور سوال مقایسه با واژه ای مثل "کتاب ها" بود:* کتاب ها ← کتاب (ساده) چون "ها" صرفی است. اما هنرمندان ← هنرمند (مشتق) چون "مند" اشتقاقی است.
10 یک واژهٔ مشتق مرکب مثال بزنید و اجزای سازندهٔ آن را مشخص کنید.
(پاسخ می تواند متنوع باشد)
مثال: خودباوری
اجزا: خود (تکواژ آزاد) + باور (تکواژ آزاد) + ی (پسوند مصدرساز، وابسته اشتقاقی) ← دو تکواژ آزاد + یک تکواژ وابسته اشتقاقی = مشتق مرکب.
نتیجه گیری:
شناخت ساختمان واژه ها (ساده، مشتق، مرکب و مشتق مرکب) یکی از مهارت های بنیادین در زبان شناسی و دستور زبان فارسی است. با تجزیهٔ واژه ها به تکواژهای سازنده و تشخیص نوع آن ها (آزاد، وابسته اشتقاقی، وابسته صرفی)، می توانیم به درک عمیق تری از معنا، ریشه و نحوهٔ ساخته شدن کلمات برسیم. این دانش نه تنها به درست نویسی و فهم بهتر متون کمک می کند، بلکه قدرت واژه سازی و بازی با کلمات را نیز افزایش می دهد.