1736019749.png)
نقش های تَبعی: دنباله روهای دستوری در جمله!
در زمین بازی دستور زبان، هر کلمه ای نقشی دارد. بعضی نقش ها اصلی هستند و وظیفهٔ مستقلی دارند (مثل فاعل، مفعول، مسند). اما بعضی کلمات یا گروه ها هستند که نقش مستقلی ندارند، بلکه از نقش یک کلمهٔ دیگر در جمله پیروی (تبعیت) می کنند و دقیقاً همان نقش را به عهده می گیرند. به این نقش ها، نقش تبعی می گوییم. کلمه ای که نقش تبعی دارد، تابع (پیرو) نامیده می شود و کلمه ای که از آن پیروی می کند، متبوع (پیروی شده) نام دارد.
شناخت نقش های تبعی به ما کمک می کند تا ارتباط بین کلمات هم نقش را بهتر درک کنیم و جملات را دقیق تر تجزیه و تحلیل نماییم. نقش های تبعی اصلی در زبان فارسی سه نوع هستند: معطوف، بدل و تکرار.
۱. معطوف (Coordinate)
وقتی دو یا چند کلمه یا گروه هم نقش با حرف ربط همپایه ساز «و» (گاهی «یا») به هم متصل می شوند، به کلمه یا گروه دوم (و بعدی ها) معطوف می گویند. کلمه یا گروه اول، معطوفٌ علیه (عطف شده بر آن) نام دارد. مهم ترین نکته این است که معطوف دقیقاً همان نقش دستوری معطوف ٌعلیه را می گیرد.
مثال های معطوف
- کتاب و دفتر را آوردم. (کتاب: مفعول (معطوف علیه) / دفتر: معطوف به مفعول)
- علی و حسن آمدند. (علی: فاعل (معطوف علیه) / حسن: معطوف به فاعل)
- او دانا و توانا است. (دانا: مسند (معطوف علیه) / توانا: معطوف به مسند)
- به مادر و پدر خود احترام بگذارید. (مادر: متمم (معطوف علیه) / پدر: معطوف به متمم)
- چو فرزند و زن باشدم خون و مغز. (فرزند: نهاد (معطوف علیه) / زن: معطوف به نهاد) // (خون: مسند (معطوف علیه) / مغز: معطوف به مسند)
۲. بدل (Appositive)
بدل اسم یا گروهی از کلمات است که بلافاصله بعد از یک اسم یا ضمیر دیگر (که به آن مُبدَل مِنه می گویند) می آید تا آن را بیشتر معرفی کند یا توضیح دهد. بدل و مبدل منه هر دو به یک شخص یا چیز واحد اشاره دارند و معمولاً می توان آن ها را جابجا کرد یا یکی را به جای دیگری به کار برد. بین بدل و مبدل منه معمولاً یک مکث کوتاه (درنگ) وجود دارد که در نوشتار با ویرگول (،) نشان داده می شود. بدل نیز دقیقاً همان نقش دستوری مبدل منه را می گیرد.
مثال های بدل
- فردوسی، شاعر بزرگ، شاهنامه را سرود. (فردوسی: نهاد (مبدل منه) / شاعر بزرگ: بدل)
- از دوستم، علی، کتابی گرفتم. (دوستم: متمم (مبدل منه) / علی: بدل)
- تهران، پایتخت ایران، شلوغ است. (تهران: نهاد (مبدل منه) / پایتخت ایران: بدل)
- من، خودم، این را دیدم. (من: نهاد (مبدل منه) / خودم: بدل)
- با او، یعنی برادرم، صحبت کردم. (او: متمم (مبدل منه) / یعنی برادرم: بدل)
1745835339.png)
! بدل اسم خاص: اگر اسم خاصی بعد از یک عنوان یا لقب بیاید، اسم خاص بدل است. مثال: شیخ الرئیس، ابوعلی سینا، ... (ابوعلی سینا بدل است). اگر جایشان عوض شود، باز هم دومی بدل است: ابوعلی سینا، شیخ الرئیس، ... (شیخ الرئیس بدل است).
! ضمایر مشترک به عنوان بدل: ضمایر مشترک (خود، خویش، خویشتن) اگر بلافاصله بعد از ضمایر شخصی جدا (من، تو، او، ...) بیایند، نقش بدل دارند. مثال: من خودم دیدم. (خودم بدل برای من است).
! تفاوت بدل و شاخص: شاخص (مثل: استاد شهریار) یک وابسته پیشین است و قبل از هسته می آید، اما بدل بعد از هسته (مبدل منه) می آید و نقش تبعی دارد.
۳. تکرار (Repetition)
گاهی برای تأکید بیشتر یا بیان مفهومی خاص، یک کلمه یا گروه دقیقاً بعد از خودش تکرار می شود. به کلمه یا گروه دوم، تکرار می گویند. تکرار نیز نقش تبعی دارد و دقیقاً همان نقش کلمه یا گروه اول (که به آن مُکَرَّر می گویند) را می گیرد.
مثال های تکرار
- هوا سرد بود، سرد. (سرد اول: مسند (مکرر) / سرد دوم: تکرار مسند)
- آهسته، آهسته حرکت کن. (آهسته اول: قید (مکرر) / آهسته دوم: تکرار قید)
- سعید آمد، سعید. (سعید اول: فاعل (مکرر) / سعید دوم: تکرار فاعل)
- کتاب را خواندم، کتاب. (کتاب اول: مفعول (مکرر) / کتاب دوم: تکرار مفعول)
تمرین برای یادگیری بهتر
نقش تبعی (معطوف، بدل، تکرار) را در جملات زیر مشخص کنید و بگویید تابع چه نقشی است.
1 نان و پنیر خریدم.
پنیر: معطوف (تابعِ نقش مفعول)
2 دوستم، علی، خیلی مهربان است.
علی: بدل (تابعِ نقش مسندالیه)
3 او سریع، سریع دوید.
سریع (دوم): تکرار (تابعِ نقش قید)
4 به مادر و خواهرت سلام برسان.
خواهرت: معطوف (تابعِ نقش متمم)
5 من، خودم، مسئولیت را می پذیرم.
خودم: بدل (تابعِ نقش نهاد/فاعل)
نکات کنکوری و تکمیلی نقش های تبعی
1 پیروی از نقش: مهم ترین ویژگی نقش تبعی، پیروی دقیق از نقش دستوری کلمهٔ متبوع (اصلی) است. اگر متبوع فاعل است، تابع هم فاعل محسوب می شود (البته نقش تبعی اش هم ذکر می شود: معطوف به فاعل، بدل فاعل).
2 «و» عطف یا ربط؟: دقت کنید که «و» معطوف ساز، دو کلمه یا گروه هم نقش را به هم وصل می کند (کتاب و دفتر). اما «و» ربط همپایه ساز، دو جمله مستقل را به هم وصل می کند (او آمد و من رفتم). در تحلیل نقش تبعی، فقط «و» عطف مد نظر است.
3 ویرگول و بدل: وجود ویرگول (یا مکث در گفتار) بین دو اسم که به یک چیز اشاره دارند، یکی از نشانه های قوی برای تشخیص بدل است.
4 تکرار برای مفهوم جدید؟: اگر تکرار یک کلمه معنای جدیدی ایجاد کند (مثل حالت یا تأکید زیاد)، ممکن است نقش قید بگیرد، نه فقط تکرار. اما در حالت عادی، نقش کلمه اول را تکرار می کند.
5 معطوف های متعدد: می توان چند کلمه را با «و» به هم عطف کرد. همهٔ کلمات بعد از «و» اول، معطوف هستند و نقش کلمهٔ اول را می گیرند. (مثال: مداد و پاک کن و تراش را خریدم ← پاک کن و تراش هر دو معطوف به مفعول هستند).
سوالات پرتکرار نقش های تبعی در امتحانات و کنکور
شناسایی نقش های تبعی (معطوف، بدل، تکرار) و تشخیص آن ها از نقش های اصلی یا دیگر ساختارها، در سوالات دستور زبان رایج است.
سوالات تستی (همراه با پاسخ تشریحی):
1 در جمله «علی کتاب و دفترش را به دوستش، حسن، داد»، کدام کلمه نقش «معطوف» دارد؟
الف کتاب
ب دفترش
ج دوستش
د حسن
گزینه ب
کلمه «دفترش» با حرف «و» به کلمهٔ هم نقش قبل از خود یعنی «کتاب» (که مفعول است) عطف شده است. پس «دفترش» معطوف به مفعول است.
2 نقش «خودم» در جملهٔ «من خودم نامه را نوشتم» چیست؟
الف فاعل
ب بدل
ج مفعول
د قید تأکید
گزینه ب
ضمیر مشترک «خودم» بلافاصله بعد از ضمیر شخصی «من» آمده و در واقع همان «من» را با تأکید تکرار می کند. این نقش بدل است (بدل از فاعل).
3 در کدام گزینه نقش «تکرار» وجود دارد؟
الف او دوان دوان آمد.
ب من و تو به سفر رفتیم.
ج هوا خوب است، خیلی خوب.
د کتابم، بهترین دوستم، همیشه همراه من است.
گزینه ج
در گزینه ج، «خوب» دوم تکرار «خوب» اول (که مسند است) می باشد. گزینه الف قید مرکب است، گزینه ب معطوف دارد و گزینه د بدل دارد.
4 نقش تبعی کلمه دوم در کدام گزینه با بقیه متفاوت است؟
الف پدر و پسر
ب شیراز، شهر راز
ج دیروز و امروز
د من و شما
گزینه ب
در گزینه های الف، ج و د، کلمه دوم با «و» به کلمه اول عطف شده و نقش معطوف دارد. اما در گزینه ب، «شهر راز» توضیحی برای «شیراز» است و نقش بدل دارد.
5 کدام نقش تبعی با مکث یا ویرگول همراه است؟
الف معطوف
ب بدل
ج تکرار
د مضاف الیه
گزینه ب
نقش بدل معمولاً با یک مکث (درنگ) در گفتار و ویرگول در نوشتار از کلمهٔ اصلی (مبدل منه) جدا می شود.
سوالات تشریحی (همراه با پاسخ کامل):
6 نقش تبعی چیست و چرا به آن تبعی می گویند؟
نقش تبعی، نقشی است که یک کلمه یا گروه (تابع) از نقش کلمه یا گروه دیگری (متبوع) در جمله پیروی می کند و نقش مستقلی ندارد. به این دلیل به آن تبعی می گویند که از نظر نقش دستوری، تابعِ کلمهٔ متبوع خود است.
7 تفاوت نقش معطوف و بدل را توضیح دهید.
معطوف با حرف عطف «و» به کلمه ای هم نقش متصل می شود و یک مفهوم جدید را به آن اضافه می کند (کتاب و دفتر). بدل بدون حرف عطف و با مکث/ویرگول بعد از کلمه ای می آید و همان کلمه را توضیح می دهد یا نام دیگرش را می گوید (فردوسی، شاعر بزرگ).
8 در جمله «نوشتن و خواندن، هر دو، برای یادگیری لازم است»، تمام نقش های تبعی را مشخص کنید.
- خواندن: معطوف (به نوشتن که نهاد است).
- هر دو: بدل (برای نوشتن و خواندن).
9 جمله ای بنویسید که در آن نقش «تکرار» به کار رفته باشد.
(پاسخ می تواند متنوع باشد)
مثال: او درسش را خواند، درسش.
10 نقش کلمه «علی» را در دو جمله زیر مقایسه کنید: الف) دوستم علی آمد. ب) دوستم، علی، آمد.
الف) دوستم علی آمد: در اینجا «دوستم علی» یک گروه اسمی است که «دوستم» هسته (مضاف) و «علی» مضاف الیه است. نقش «علی» مضاف الیه است.
ب) دوستم، علی، آمد: در اینجا «علی» با ویرگول از «دوستم» جدا شده و توضیحی برای آن است. نقش «علی» بدل است (بدل از فاعل).
نتیجه گیری:
نقش های تبعی (معطوف، بدل، تکرار) بخش مهمی از ساختار جمله در زبان فارسی هستند که به انسجام و روانی کلام کمک می کنند. معطوف با افزودن مفهومی هم نقش، بدل با ارائه توضیح یا نام دیگر، و تکرار با تأکید بر یک مفهوم، هر کدام به غنای جمله می افزایند. درک این نقش ها و تمایز آن ها از یکدیگر و از نقش های اصلی، گامی مهم در تسلط بر دستور زبان و تحلیل دقیق جملات است.