آموزش جامع ویرایش

ویرایش زبانی و فنی: صیقل دادن الماسِ نوشته!

نوشتن مثل ساختن یک ساختمان است. اول اسکلت و دیوارهایش را می سازیم (انتخاب موضوع، پرورش فکر، جمله بندی اولیه)، اما کار تمام نشده! یک ساختمان خوب نیاز به نماکاری، رنگ آمیزی و تمیزکاری دارد تا زیبا و بی نقص شود. در نوشتن هم، بعد از اینکه فکرها و جمله هایمان را روی کاغذ آوردیم، باید آن را ویرایش کنیم تا هرگونه خطا و اشکالی برطرف شود و نوشتهٔ ما مثل یک الماسِ تراش خورده، بدرخشد.

ویرایش به دو بخش اصلی تقسیم می شود: ویرایش زبانی (مربوط به ساختار جمله ها، انتخاب واژه ها و رعایت قواعد دستوری) و ویرایش فنی (مربوط به رعایت نکات نگارشی، املایی و نشانه گذاری). یاد گرفتن اصول ویرایش به ما کمک می کند تا نوشته هایی خوانا، دقیق، روان و تأثیرگذار داشته باشیم.

الف) ویرایش زبانی: آراستنِ ساختار و معنای کلام

در این بخش، به خطاهایی می پردازیم که به ساختار جمله ها، انتخاب درست واژه ها و رعایت قواعد دستور زبان فارسی مربوط می شوند.

۱. پرهیز از حذف نادرست فعل

گاهی برای کوتاهی، فعلی را به قرینهٔ فعل دیگر حذف می کنیم. این کار زمانی درست است که فعل حذف شده دقیقاً با فعل موجود یکی باشد (یا حداقل از نظر ساختاری کاملاً مشابه باشد). اگر فعل ها متفاوت باشند، حذف جایز نیست.

۲. جایگاه درست نشانهٔ مفعول «را»

نشانهٔ مفعول «را» باید بلافاصله بعد از خودِ مفعول یا گروه مفعولی بیاید، نه بعد از اجزای دیگر جمله مانند جملهٔ پیرو توضیحی.

۳. پرهیز از کاربرد زبان گفتاری در نوشتار رسمی

شکل های شکسته و محاوره ای کلمات و جملات (مثلاً: می رم، خونه، کتابو، ...) نباید در نوشته های رسمی و معیار (مانند انشا، مقاله، نامه اداری) به کار روند، مگر در نقل قول مستقیم یا نوشته های داستانی برای نشان دادن لحن شخصیت ها.

۴. رعایت صراحت و پرهیز از ابهام (کژتابی)

جمله باید روشن و بدون ابهام باشد و بیش از یک معنی از آن برداشت نشود. ابهام ممکن است به دلیل نامشخص بودن مرجع ضمیر، جایگاه نادرست کلمات یا ساختار نامناسب جمله ایجاد شود.

۵. کاربرد درست فعل «برخوردار بودن»

فعل «برخوردار بودن» و واژهٔ «برخورداری» معمولاً برای ویژگی ها و امور مثبت و پسندیده به کار می رود، نه برای موارد منفی.

۶. پرهیز از به کار بردن دو کلمه پرسشی برای یک سوال

در یک جملهٔ پرسشی، معمولاً فقط از یک کلمهٔ پرسشی اصلی (چگونه، چرا، کجا، کی، آیا، ...) استفاده می شود.

۷. پرهیز از تکرار بی مورد فعل

اگر فاعل یا نهاد جمله یکی است، نیازی به تکرار فعل یکسان برای اجزای معطوف نیست.

۸. پرهیز از کاربرد واژه ها و اصطلاحات بیگانه (غیرفارسی)

تا زمانی که معادل فارسی مناسب و رایجی برای یک واژهٔ بیگانه وجود دارد، بهتر است از معادل فارسی استفاده کنیم.

۹. پرهیز از به کار بردن قواعد دستوری زبان عربی در فارسی

زبان فارسی دستور زبان خاص خود را دارد و نباید قواعد زبان عربی را در آن به کار برد. موارد شایع این خطا عبارتند از:

• جمع بستن واژه های فارسی با نشانه های جمع عربی (ون، ین، ات):
  غلط: گزارشات، پیشنهادات، فرمایشات، بازرسین، داوطلبین، گرایشات.
  صحیح: گزارش ها، پیشنهادها، فرمایش ها، بازرسان، داوطلبان، گرایش ها.
• افزودن پسوند عربی ساز «یت» به واژه های فارسی:
  غلط: خوبیت، رهبریت، منیت، دوئیت.
  صحیح: خوبی، رهبری، مَنی، دوتایی (یا دوگانگی).
• افزودن تنوین عربی (ـاً، ـاً) به واژه های فارسی:
  غلط: جاناً، مالاً، زباناً، تلفناً.
  صحیح: جانی، مالی، زبانی، تلفنی (یا از راه جان، با مال، ...). (البته کلماتی مثل «گاهاً» رایج شده اند اما بهتر است «گاهی» به کار رود).
• استفاده از «ال» تعریف عربی یا «ه» تأنیث برای واژه های فارسی یا فارسی شده:
  غلط: حسب الامر، حسب الفرمایش، خانم مدیره، شاعره.
  صحیح: برابر دستور، طبق فرمایش، خانم مدیر، شاعر (برای هر دو جنس).

۱۰. پرهیز از جمع بستن دوبارهٔ اسم های جمع عربی (جمع الجمع)

کلماتی که خودشان جمع مکسر عربی هستند، نباید دوباره با نشانه های جمع فارسی یا عربی جمع بسته شوند.

۱۱. پرهیز از کاربرد نادرست «بر علیه» و «له»

واژهٔ عربی «علیه» به معنی «بر ضدِ / به زیانِ» و «لَه» به معنی «به سودِ / به نفعِ» است. بنابراین، آوردن حرف اضافهٔ «بر» قبل از «علیه» یا «به/بر» قبل از «له» تکراری و نادرست است.

۱۲. پرهیز از افزودن «تر» و «ترین» به صفت های تفضیلی عربی

صفت های تفضیلی عربی بر وزن «اَفعَل» (مانند: اکبر، اصغر، اعلم، افضل) خودشان معنی «تر» یا «ترین» را دارند و نباید دوباره پسوندهای «تر» و «ترین» فارسی به آن ها اضافه شود.

۱۳. تفاوت «انجام دادن» و «اجرا کردن»

«انجام دادن» معمولاً برای کارها و وظایف معمولی به کار می رود و بیشتر به معنی «به پایان رساندن» است. «اجرا کردن» بیشتر برای برنامه ها، طرح ها، قوانین، نمایش ها و دستورات به کار می رود و به معنی «به مرحلهٔ عمل درآوردن» یا «آغاز کردن» است.

۱۴. تفاوت «شامل» و «مشمول»

«شامل» اسم فاعل و به معنی «دربرگیرنده» است. «مشمول» اسم مفعول و به معنی «در برگرفته شده / کسی یا چیزی که حکمی یا قانونی شامل حال او می شود» است.

۱۵. پرهیز از کاربرد «توسط» در جملات مجهول

در جملهٔ مجهول، فاعل مشخص نیست یا اهمیتی ندارد. آوردن فاعل با استفاده از کلمهٔ «توسط» در جملهٔ مجهول، حشو (زیاده گویی) و ناپسند است. بهتر است جمله به صورت معلوم نوشته شود.

۱۶. کاربرد درست حرف اضافهٔ فعل

برخی فعل ها در زبان فارسی با حرف اضافهٔ خاصی به کار می روند (متمم فعل). باید دقت کرد که حرف اضافهٔ درست به کار برده شود.

۱۷. پرهیز از تکیه کلام ها و واژه های بی مورد

از به کار بردن عبارت هایی مانند «به قول معروف»، «در واقع»، «حقیقتاً» و... در جایی که ضرورتی ندارند یا معنای خاصی نمی افزایند، باید پرهیز کرد.

۱۸. پرهیز از واژه ها و ساختارهای عامیانه

در نوشته های رسمی و معیار، از کلمات و اصطلاحات کوچه بازاری و عامیانه باید خودداری کرد.

۱۹. پرهیز از حَشو (کلام زاید)

حشو یعنی آوردن کلمات یا عباراتی که زاید هستند و معنای آن ها قبلاً در کلمهٔ دیگری آمده است.

۲۰. پرهیز از کاربرد «می باشد» به جای «است»

فعل «می باشد» اغلب در نوشته های اداری و رسمی به کار می رود، اما در بیشتر موارد، فعل ساده و روان «است» مناسب تر است و کاربرد «می باشد» نوعی تظاهر به رسمیت و فضل فروشی تلقی می شود.

۲۱. پرهیز از کاربرد «به منظور» و «به وسیله» به جای «برای» و «با»

کاربرد حروف اضافهٔ ساده تر و رایج ترِ «برای» و «با» معمولاً به عبارت های طولانی ترِ «به منظورِ» و «به وسیلهٔ» ارجحیت دارد.

ب) ویرایش فنی: آراستنِ ظاهر و نشانه های نوشته

این بخش شامل رعایت قواعد املایی، نشانه گذاری، پاراگراف بندی و دیگر جنبه های ظاهری نوشته است که به خوانایی و درک بهتر متن کمک می کند.

• املای درست واژه ها: رعایت شکل صحیح نوشتاری کلمات، به ویژه کلمات هم آوا (اساس/اثاث، خوار/خار، حیات/حیاط) و کلمات عربی (مسئله، سائل).
• کاربرد درست همزه: (مسئله، مؤسسه، ...)
• جدا یا پیوسته نویسی: رعایت قواعد مربوط به نوشتن کلمات مرکب و پیشوندها و پسوندها (مثلاً «کتابخانه» پیوسته، «حاصل ضرب» جدا).
• نشانه گذاری صحیح: استفادهٔ درست و به جا از علائم نگارشی مانند نقطه (.)، ویرگول (،)، نقطه ویرگول (؛)، دونقطه (:)، علامت سوال (؟)، علامت تعجب (!)، گیومه (« »)، خط تیره (-)، پرانتز (()) و... .
• کاربرد درست کسره اضافه: (کتابِ من، مدرسهٔ بزرگ).
• کاربرد «ی» میانجی: (خانه یِ دوست، نامه یِ او).
• تمایز «ه» بیان حرکت از «ه» پایانی: نوشتن «خانه» به جای «خانِه».
• حذف همزه در کلمات عربی مختوم به «اء»: نوشتن «انشا» به جای «انشاء»، «املا» به جای «املاء».
• پاراگراف بندی مناسب: تقسیم متن به بندهای مجزا که هر کدام یک موضوع فرعی را بیان می کنند.
• نوشتن کامل عبارات دعایی: نوشتن «صلّی الله علیه و آله» به جای «(ص)».

تمرین برای یادگیری بهتر

جملات زیر را از نظر زبانی و فنی ویرایش کنید.

نکات کنکوری و تکمیلی ویرایش

سوالات پرتکرار ویرایش در امتحانات و کنکور

تشخیص و اصلاح خطاهای زبانی و فنی از سوالات مهم در بخش نگارش و دستور زبان فارسی است.

سوالات تستی (همراه با پاسخ تشریحی):

سوالات تشریحی (همراه با پاسخ کامل):