آموزش جامع فعل

فعل: موتور محرک جمله!

فعل یکی از مهم ترین بخش های هر جمله است؛ مثل قلب یا موتور جمله عمل می کند و بدون آن، جمله ناقص است یا اصلاً وجود ندارد. فعل کلمه ای است که معمولاً سه ویژگی اصلی دارد:

1. بیانگر کار یا حالت است: نشان می دهد که کسی یا چیزی کاری انجام می دهد (مثل: نوشت، می خواند) یا حالتی دارد (مثل: است، بود، شد).
2. زمان دارد: نشان می دهد که کار یا حالت در چه زمانی رخ داده است (گذشته، حال، آینده).
3. شخص و شمار دارد: نشان می دهد که کار یا حالت توسط چه کسی یا چه چیزی (اول شخص، دوم شخص، سوم شخص) و با چه تعدادی (مفرد یا جمع) انجام شده است. (مثلاً: رفتم، رفتید).

انواع فعل از نظر معنا: اسنادی یا خاص؟

فعل ها را از نظر معنایی می توان به دو دسته اصلی تقسیم کرد:

۱. فعل اسنادی (ربطی)

این فعل ها کار خاصی را نشان نمی دهند، بلکه فقط یک ویژگی یا حالت را به نهاد جمله نسبت می دهند (اسناد می دهند). به همین دلیل به آن ها فعل ربطی هم می گویند، چون بین نهاد (مسندالیه) و صفت یا حالت آن (مسند) ارتباط برقرار می کنند. جمله ای که فعل اسنادی دارد، جمله اسمیه نامیده می شود.

فعل های اسنادی معروف عبارتند از: است، بود، شد، گشت، گردید.(ساختار جمله: مسندالیه + مسند + فعل اسنادی)

۲. فعل خاص (تام)

این فعل ها بر انجام یک کار یا وقوع یک رویداد دلالت دارند و معنای کاملی را می رسانند (به همین دلیل به آن ها تام هم می گویند). جمله ای که فعل خاص دارد، جمله فعلیه نامیده می شود.

مثال: شنید، رفت، خواند، گفت، می دود، می نویسیم.
(نقش های اصلی جمله فعلیه معمولاً شامل فاعل، مفعول، متمم و فعل خاص است).

زمان فعل: گذشته، حال، آینده

فعل ها زمان انجام کار یا رخ دادن حالت را نشان می دهند:

• ماضی (گذشته): کاری که در زمان گذشته انجام شده است.
• مضارع (حال): کاری که در زمان حال در حال انجام است یا به طور معمول انجام می شود.
• مستقبل (آینده): کاری که در زمان آینده انجام خواهد شد.

ساختمان فعل ماضی

برای ساختن انواع فعل ماضی، اول به بن ماضی نیاز داریم. بن ماضی، شکل سادهٔ فعل در گذشته است که معمولاً با حذف «ن» از آخر مصدر به دست می آید.

مثال: مصدر: گفتن ← (حذف «ن») ← بن ماضی: گفت (این همان فعل ماضی سوم شخص مفرد است).

سپس به بن ماضی، شناسه اضافه می کنیم. شناسه ها نشان دهندهٔ شخص و شمار فعل هستند: (ـَم / ـی / ∅ / ـیم / ـید / ـند).

انواع فعل ماضی:

فعل ماضی انواع مختلفی دارد که هر کدام کاربرد خاصی دارند:

1. ماضی ساده: کاری که در گذشته انجام شده و تمام شده است.
   ساخت: بن ماضی + شناسه
   مثال: گفت + ـَم ← گفتم (گفتی، گفت، گفتیم، گفتید، گفتند)
2. ماضی استمراری: کاری که در گذشته به صورت پیوسته یا تکراری انجام می شده است.
   ساخت: می + ماضی ساده
   مثال: می + گفتم ← می گفتم (می گفتی، می گفت، می گفتیم، می گفتید، می گفتند)
3. ماضی نقلی: کاری که در گذشته انجام شده و اثر آن تا زمان حال باقی است، یا برای بیان تجربه به کار می رود.
   ساخت: صفت مفعولی (بن ماضی + ه) + فعل کمکی «ام، ای، است، ایم، اید، اند»
   مثال: گفته + ام ← گفته ام (گفته ای، گفته است، گفته ایم، گفته اید، گفته اند)
4. ماضی بعید: کاری که در گذشته، قبل از کار دیگری انجام شده است.
   ساخت: صفت مفعولی (بن ماضی + ه) + ماضی ساده فعل «بودن» (بودم، بودی، بود، بودیم، بودید، بودند)
   مثال: گفته + بودم ← گفته بودم (گفته بودی، گفته بود، گفته بودیم، گفته بودید، گفته بودند)
5. ماضی التزامی: کاری که در گذشته با شک، تردید، آرزو یا شرط بیان می شود.
   ساخت: صفت مفعولی (بن ماضی + ه) + مضارع التزامی فعل «باشیدن» (باشم، باشی، باشد، باشیم، باشید، باشند)
   مثال: گفته + باشم ← گفته باشم (گفته باشی، گفته باشد، گفته باشیم، گفته باشید، گفته باشند)
6. ماضی مستمر (ملموس): کاری که در گذشته در حال انجام بوده و کار دیگری همزمان با آن رخ داده یا آن را قطع کرده است.
   ساخت: ماضی استمراری فعل «داشتن» (داشتم، داشتی، ...) + ماضی استمراری فعل اصلی
   مثال: داشتم + می گفتم ← داشتم می گفتم (داشتی می گفتی، داشت می گفت، ...)

ساختمان فعل مضارع

برای ساختن انواع فعل مضارع، به بن مضارع نیاز داریم. بن مضارع، شکل پایهٔ فعل در زمان حال است.

راه پیدا کردن بن مضارع: فعل امرِ آن مصدر را بسازید (مثلاً از گفتن -> بگو)، سپس پیشوند «بـ» را از اول آن حذف کنید. آنچه باقی می ماند، بن مضارع است. مثال: مصدر: گفتن ← فعل امر: بگو ← (حذف «بـ») ← بن مضارع: گو

انواع فعل مضارع:

1. مضارع اخباری: کاری که در زمان حال به طور قطعی در حال انجام است یا به صورت عادت تکرار می شود.
   ساخت: می + بن مضارع + شناسه (ـَم / ـی / ـَد / ـیم / ـید / ـَند)
   مثال: می + گو + ـَم ← می گویم (می گویی، می گوید، می گوییم، می گویید، می گویند)
2. مضارع التزامی: کاری که در زمان حال یا آینده با شک، آرزو، شرط، الزام یا اجازه بیان می شود.
   ساخت: بـ + بن مضارع + شناسه
   مثال: بـ + گو + ـَم ← بگویم (بگویی، بگوید، بگوییم، بگویید، بگویند)
   نکته: گاهی پیشوند «بـ» حذف می شود، به ویژه بعد از برخی کلمات مثل «کاش»، «شاید»، «باید». (مثلاً: شاید بروم).
3. مضارع مستمر (ملموس): کاری که دقیقاً در همین لحظهٔ حال در حال انجام است.
   ساخت: مضارع اخباری فعل «داشتن» (دارم، داری، ...) + مضارع اخباری فعل اصلی
   مثال: دارم + می گویم ← دارم می گویم (داری می گویی، دارد می گوید، ...)
4. مضارع ساده (برای آشنایی): ساختار پایه ای مضارع که امروزه به تنهایی کمتر به کار می رود و بیشتر در ساخت مضارع اخباری و التزامی نقش دارد.
   ساخت: بن مضارع + شناسه
   مثال: گو + ـَم ← گویم (گویی، گوید، گوییم، گویید، گویند)

ساختمان فعل مستقبل (آینده)

فعل مستقبل برای بیان کاری که در آینده رخ خواهد داد، به کار می رود.

ساخت: مضارع ساده فعل «خواستن» (خواهم، خواهی، خواهد، خواهیم، خواهید، خواهند) + بن ماضی فعل اصلی
مثال: خواهم + گفت ← خواهم گفت (خواهی گفت، خواهد گفت، خواهیم گفت، خواهید گفت، خواهند گفت)

فعل گذرا و ناگذر (لازم و متعدی)

فعل ها از نظر نیاز به اجزای دیگر جمله (مانند مفعول یا متمم) به دو دسته تقسیم می شوند:

۱. فعل ناگذر (لازم)

فعلی که فقط به نهاد (فاعل یا مسندالیه) نیاز دارد و معنی آن با نهاد کامل می شود. این فعل ها به مفعول نیاز ندارند. جملهٔ آن ها معمولاً دو جزئی (نهاد + فعل ناگذر) یا سه جزئی با مسند (نهاد + مسند + فعل اسنادی) است.

۲. فعل گذرا (متعدی)

فعلی که علاوه بر نهاد، برای کامل شدن معنایش به جزء دیگری مانند مفعول، متمم یا مسند (یا ترکیبی از آن ها) نیاز دارد. جملهٔ این فعل ها سه جزئی یا چهار جزئی است.

گذرا کردن فعل ناگذر

برخی فعل های ناگذر را می توان با اضافه کردن پسوند سببی ساز «ان» (ând / ân) به بن مضارع آن ها، به فعل گذرا تبدیل کرد. به این کار گذرا کردن سببی می گویند، چون نشان می دهد که فاعل باعث انجام گرفتن فعل توسط کس دیگری شده است.

ساخت ماضی گذرا شده: بن مضارع + ان + د + شناسه
مثال: پریدن (ناگذر) ← بن مضارع: پَر ← پَر + ان + د + ـَم ← پَراندم (گذارای سببی)

ساخت مضارع گذرا شده: (می/بـ) + بن مضارع + ان + شناسه
مثال: می + پَر + ان + ـَم ← می پَرانم (مضارع اخباری گذرا شده)

فعل معلوم و مجهول

این تقسیم بندی نشان می دهد که فاعلِ فعل مشخص است یا نه.

۱. فعل معلوم

فعلی است که فاعل (انجام دهندهٔ کار) آن در جمله مشخص است یا می تواند مشخص باشد.
مثال: علی کتاب را آورد. (فاعل: علی)
باد پنجره را شکست. (فاعل: باد)

۲. فعل مجهول

فعلی است که فاعل آن مشخص نیست یا اهمیتی ندارد و فعل به مفعولِ جملهٔ معلوم (که حالا نقش نهاد را گرفته) نسبت داده می شود. فقط فعل های گذرا به مفعول را می توان مجهول کرد.
مثال: کتاب آورده شد. (چه کسی آورد؟ معلوم نیست).
پنجره شکسته شد. (چه کسی شکست؟ معلوم نیست).

روش تبدیل فعل معلوم به مجهول:

1. فاعل جملهٔ معلوم را حذف می کنیم.
2. اگر مفعول نشانهٔ «را» دارد، آن را حذف می کنیم.
3. مفعول جملهٔ معلوم را به جای نهاد جملهٔ مجهول قرار می دهیم.
4. فعل معلوم را طبق فرمول زیر به فعل مجهول تبدیل می کنیم:
   ساخت فعل مجهول: صفت مفعولی فعل اصلی (بن ماضی + ه) + فعلی صرف شده از مصدر «شدن» (با همان زمان و شخصِ فعل معلوم اصلی).

تمرین برای یادگیری بهتر

نوع فعل ها (ماضی، مضارع، مستقبل و نوع دقیق تر آن ها) و ساخت آن ها (معلوم/مجهول، گذرا/ناگذر) را در جملات زیر مشخص کنید.

نکات کنکوری و تکمیلی فعل

سوالات پرتکرار فعل در امتحانات و کنکور

شناسایی زمان فعل، ساختار آن (ساده، پیشوندی، مرکب)، نوع گذرا و ناگذر، و تشخیص معلوم و مجهول از مباحث اصلی دستور زبان در آزمون ها هستند.

سوالات تستی (همراه با پاسخ تشریحی):

سوالات تشریحی (همراه با پاسخ کامل):