1736019749.png)
گروه اسمی: شناسنامهٔ اسم ها در جمله!
در زبان فارسی، وقتی می خواهیم دربارهٔ یک شخص، شیء، مکان یا مفهوم صحبت کنیم، معمولاً فقط از اسمِ خالیِ آن استفاده نمی کنیم. اغلب کلمات دیگری را هم کنار آن اسم می آوریم تا آن را دقیق تر، مشخص تر یا کامل تر کنیم. برای مثال، به جای اینکه فقط بگوییم «کتاب»، ممکن است بگوییم «آن کتابِ جالب» یا «کتابِ دوستِ من». به مجموعه ای از کلمات که حول یک اسم جمع می شوند و با هم یک واحد معنایی و نحوی را تشکیل می دهند، گروه اسمی می گوییم.
گروه اسمی یکی از پرکاربردترین گروه ها در جمله است و می تواند نقش های مختلفی مثل نهاد، مفعول، متمم، مسند و... را بپذیرد. هر گروه اسمی یک بخش اصلی و مرکزی دارد که به آن هسته می گوییم و ممکن است کلمات دیگری قبل یا بعد از هسته بیایند که به آن ها وابسته گفته می شود.
هستهٔ گروه اسمی: فرمانده گروه!
هسته، اصلی ترین بخش گروه اسمی است که معمولاً یک اسم یا هر کلمه ای است که کار اسم را انجام دهد (مانند ضمیر یا صفت جانشین اسم). بقیهٔ کلمات گروه (وابسته ها) به نوعی به هسته مربوط می شوند و آن را توصیف یا مشخص می کنند.
چگونه هسته را پیدا کنیم؟
- هسته معمولاً اسم است.
- اگر در گروه، نقش نمای اضافه (کسرهٔ اضافه: ـِ) وجود داشته باشد، هسته اولین کلمه ای است که کسره می گیرد. مثال: کتابِ خوب ← هسته: کتاب.
- اگر گروه اسمی هیچ وابسته ای نداشته باشد، خودِ آن کلمه (اسم یا ضمیر) هم هسته و هم کل گروه است. مثال: علی آمد. (گروه اسمی نهادی فقط از هسته تشکیل شده).
- اگر چند اسم با کسره به هم اضافه شده باشند (اضافهٔ زنجیره ای)، اولین اسم، هستهٔ کل گروه است. مثال: رنگِ درِ باغ ← هسته: رنگ.
وابسته ها: همراهانِ هسته!
کلماتی که قبل یا بعد از هسته می آیند و آن را مشخص تر یا توصیف می کنند، وابسته نام دارند. وابسته ها به دو دسته تقسیم می شوند:
۱. وابسته های پیشین (قبل از هسته)
این وابسته ها همیشه قبل از هسته و بدون نقش نمای اضافه (کسره) می آیند.
انواع وابسته های پیشین
- صفت اشاره: کلماتی مانند این، آن، همین، همان، چنین، چنان، این گونه، آن گونه که قبل از اسم می آیند و به آن اشاره می کنند. مثال: این کتاب، همان مرد، چنین روزی. (اگر این کلمات به تنهایی بیایند، ضمیر اشاره و خودشان هسته هستند: این را بردار).
- صفت پرسشی: کلمات پرسشی مانند کدام، چه، چند، چندم، هیچ، چقدر که قبل از اسم می آیند. مثال: کدام خانه؟ چند کتاب؟ چه گلی؟ (اگر تنها بیایند، ضمیر پرسشی و هسته هستند: کدام را می خواهی؟).
- صفت مبهم: کلماتی که به مقدار یا فرد نامعینی اشاره دارند و قبل از اسم می آیند، مانند هر، همه، هیچ، چند، چندین، برخی، بعضی، فلان، دیگر. مثال: هر روز، چند نفر، بعضی کتاب ها، فلان شخص. (اگر تنها بیایند، ضمیر مبهم و هسته هستند: همه آمدند).
- صفت شمارشی اصلی: اعداد ( یک، دو، سه، صد، هزار و...) که قبل از اسم (هسته) یا واحد شمارش (ممیّز) می آیند. مثال: دو مداد، پنج جلد کتاب. (اگر عدد به تنهایی بیاید، اسم شمارشی و هسته است: پنج را بردار).
- صفت شمارشی ترتیبی (نوع ۱): صفت های ترتیبی که با پسوند «ـُـ مین» ساخته می شوند یا کلمات «اولین» و «نخستین». مثال: دومین نفر، صدمین سالگرد، اولین روز، نخستین تجربه.
- صفت عالی (برترین): صفتی که با پسوند «ترین» ساخته می شود و برترین بودن را نشان می دهد. مثال: بهترین دانش آموز، زیباترین گل، بلندترین قله.
- صفت تعجبی: کلماتی مانند چه، عجب، چقدر که قبل از اسم می آیند و تعجب را نشان می دهند. مثال: چه هوایی! عجب داستانی! چقدر پول!
- شاخص: عنوان ها، لقب ها یا نسبت های خویشاوندی که بدون کسره و بی فاصله قبل از اسم خاص (هسته) می آیند. مثال: استاد شهریار، دکتر حسابی، خاله مریم، امام خمینی، شهید بهشتی. (اگر همین کلمات کسره بگیرند یا نقش اصلی داشته باشند، دیگر شاخص نیستند: استادِ دانشگاه آمد. او استاد است).
ترتیب وابسته های پیشین: اگر چند وابسته پیشین با هم بیایند، معمولاً این ترتیب را دارند: صفت اشاره/پرسشی/مبهم ← صفت شمارشی ← صفت عالی ← شاخص ← هسته
مثال: آن دو بهترین شاگردِ کلاس ← هسته: شاگرد
1745835339.png)
! کلمات «آقا»، «خانم»، «میرزا» و «خان» اگرچه گاهی بعد از اسم می آیند (علی آقا، نادر خان)، اما همچنان نقش شاخص و وابسته پیشین را دارند (البته در دستور جدید، این ها را پس از اسم، شاخص محسوب نمی کنند و جزئی از اسم مرکب می دانند، اما در کنکور معمولاً همان شاخص در نظر گرفته می شوند).
۲. وابسته های پسین (بعد از هسته)
این وابسته ها همیشه بعد از هسته می آیند و معمولاً با نقش نمای اضافه (کسره) به هسته متصل می شوند (به جز نشانه های جمع و نکره).
انواع وابسته های پسین
- «ی» نکره: نشانه ای که به آخر اسم اضافه می شود و ناشناس یا یکی بودن آن را می رساند. مثال: کتابی (یک کتاب)، مردی (یک مرد).
- نشانه های جمع: پسوندهای «ها» و «ان» (و نشانه های جمع عربی مانند «ات»، «ون»، «ین» برای کلمات عربی) که به آخر اسم می چسبند. مثال: درخت ها، مردان، معلّمات، مسلمون.
- صفت بیانی: صفتی که بعد از هسته می آید و چگونگی یا ویژگی آن را بیان می کند. این رایج ترین نوع وابسته پسین است. انواع مختلفی دارد:
- ساده (مطلق): خوب، بد، بزرگ، کوچک، زیبا، زشت، سرخ، سفید، ... (کتابِ خوب).
- فاعلی: نشان دهنده کنندهٔ کار (با پسوندهای نده، ان، ا، گار، گر، کار و...). مثال: گوینده، دوان، بینا، آموزگار، ستمگر، ... (مردِ گوینده).
- مفعولی: نشان دهندهٔ چیزی که فعل روی آن انجام شده (بن ماضی + ه). مثال: نوشته، گفته، شکسته، ... (نامهٔ نوشته).
- لیاقت: نشان دهندهٔ شایستگی (مصدر + ی). مثال: دیدنی، خوردنی، گفتنی، ... (فیلمِ دیدنی).
- نسبی: نشان دهندهٔ نسبت (با پسوندهای ی، ین، ینه، انه، گان و...). مثال: تهرانی، زرین، مردانه، بهاری، ... (لباسِ پشمی).
- مضاف الیه: اسم یا ضمیری که با کسره به هسته اضافه می شود و رابطهٔ تعلق، مالکیت، نسبت و... را نشان می دهد. مثال: کتابِ علی، درِ باغ، دفترِ من (یا دفترم).
- صفت شمارشی ترتیبی (نوع ۲): صفت های ترتیبی که با پسوند «ـُـ م» ساخته می شوند. مثال: کلاسِ پنجم، روزِ سوم.
ترتیب وابسته های پسین: اگر چند وابسته پسین با هم بیایند، معمولاً این ترتیب را دارند: هسته ← 'ی' نکره ← نشانه جمع ← صفت بیانی/شمارشی ترتیبی ← مضاف الیه
مثال: دو معلمِ خوبِ مدرسهٔ ما ← هسته: معلم (وابسته پیشین: دو / وابسته های پسین: خوب، مدرسه، ما)
! نشانه های جمع و «ی» نکره اگرچه بعد از هسته می آیند، اما بیشتر نقش صرفی دارند و از نظر ساختاری به هسته می چسبند، نه اینکه مانند صفت یا مضاف الیه یک کلمهٔ جدا باشند.
! «ی» های مختلف: دقت کنید «ی» در آخر کلمه می تواند نقش های متفاوتی داشته باشد: «ی» نکره (مردی)، «ی» نسبت (تهرانی)، «ی» لیاقت (دیدنی)، «ی» مصدری (خوبی)، «ی» شناسه فعل (می روی)، «ی» ضمیر دوم شخص (کتابی که داری). فقط «ی» نکره و «ی» نسبت جزء وابسته های گروه اسمی محسوب می شوند.
وابسته هایِ وابسته: لایه های تو در توی گروه اسمی!
گاهی خودِ وابسته های یک گروه اسمی، وابسته های دیگری می گیرند! به این وابسته های درجه دو، «وابستهٔ وابسته» می گویند. پنج نوع اصلی دارد:
- مضاف الیهِ مضاف الیه: وقتی چند اسم پشت سر هم با کسره بیایند، اسم دوم مضاف الیه (وابسته پسین) و اسم سوم به بعد، مضاف الیهِ مضاف الیه (وابستهٔ وابسته) هستند.
مثال: رنگِ جلدِ کتابِ دوستم (دوستم وابستهٔ وابسته است). - صفتِ مضاف الیه: صفتی که برای مضاف الیه می آید.
مثال: کتابِ دوستِ خوبم (خوبم وابستهٔ وابسته است، چون صفتِ «دوست» است).
مثال: دفترِ این دانش آموز (این وابستهٔ وابسته است، چون صفت اشاره برای «دانش آموز» است). - صفتِ صفت: صفتی که برای صفتِ هسته می آید (معمولاً برای بیان دقیق تر رنگ یا ویژگی).
مثال: پیراهنِ آبیِ روشن (روشن وابستهٔ وابسته است، چون صفتِ «آبی» است). - قیدِ صفت: قیدی (معمولاً قید مقدار) که قبل از صفتِ هسته می آید و آن را توصیف می کند.
مثال: هوایِ بسیار خوب (بسیار وابستهٔ وابسته است، چون قیدِ صفتِ «خوب» است). - ممیّز: واحد شمارشی که بین صفت شمارشی و هسته می آید.
مثال: دو جلد کتاب (جلد وابستهٔ وابسته است، چون ممیز بین «دو» و «کتاب» است).
مثال: سه کیلو سیب (کیلو وابستهٔ وابسته است).
تمرین برای یادگیری بهتر
در گروه های اسمی زیر، هسته، وابسته های پیشین، پسین و وابستهٔ وابسته را مشخص کنید.
1 همین دو کتابِ خوبِ دوستم
هسته: کتاب
وابسته پیشین: همین (صفت اشاره)، دو (صفت شمارشی)
وابسته پسین: خوب (صفت بیانی)، دوستم (مضاف الیه)
وابسته وابسته: ندارد (چون «خوب» صفت هسته است و «دوستم» مضاف الیه هسته).
2 آن پیراهنِ قرمزِ روشن
هسته: پیراهن
وابسته پیشین: آن (صفت اشاره)
وابسته پسین: قرمز (صفت بیانی)
وابسته وابسته: روشن (صفتِ صفتِ قرمز)
3 پنج کیلو سیبِ درشتِ باغِ پدرم
هسته: سیب
وابسته پیشین: پنج (صفت شمارشی)
وابسته پسین: درشت (صفت بیانی)، باغ (مضاف الیه)، پدرم (مضاف الیه مضاف الیه)
وابسته وابسته: کیلو (ممیز)، پدرم (مضاف الیه مضاف الیه)
4 شاگردِ بسیار زرنگِ کلاسِ ما
هسته: شاگرد
وابسته پیشین: ندارد
وابسته پسین: زرنگ (صفت بیانی)، کلاس (مضاف الیه)، ما (مضاف الیه مضاف الیه)
وابسته وابسته: بسیار (قید صفت زرنگ)، ما (مضاف الیه مضاف الیه)
نکات کنکوری و تکمیلی گروه اسمی
1 اهمیت هسته: نقش اصلی گروه اسمی در جمله (نهاد، مفعول و...) را هسته تعیین می کند.
2 ضمیر به جای گروه اسمی: گاهی یک ضمیر (مانند او، آن، این، خود، کدام، ...) می تواند به تنهایی یک گروه اسمی را تشکیل دهد و نقش هسته را بازی کند.
3 چند صفت برای یک هسته: یک هسته می تواند چندین صفت پسین داشته باشد که با «و» عطف به هم وصل می شوند. در این حالت، همهٔ صفت ها وابستهٔ پسین هستند، نه وابستهٔ وابسته. مثال: مردِ دانا و توانا.
4 صفت جانشین اسم: گاهی صفت به تنهایی به کار می رود و نقش اسم (هسته) را می گیرد. مثال: توانا بود هر که دانا بود (توانا و دانا هسته هستند). یا در ترکیب اضافی: کتابِ دانشمند (منظور کتابِ مردِ دانشمند است، دانشمند اینجا مضاف الیه و هستهٔ یک گروه اسمی دیگر است).
5 «این» و «آن» در نقش های مختلف: همان طور که اشاره شد، «این» و «آن» اگر قبل از اسم بیایند، صفت اشاره (وابسته پیشین) هستند، اما اگر تنها بیایند، ضمیر اشاره (هسته) هستند.
6 شمارش وابسته ها: در سوالات شمارش وابسته، دقت کنید که آیا منظور فقط وابسته های پیشین، فقط پسین، یا همهٔ وابسته ها (و حتی وابسته های وابسته) است.
سوالات پرتکرار گروه اسمی در امتحانات و کنکور
شناسایی هسته، وابسته های پیشین و پسین، و به ویژه وابسته های وابسته از سوالات رایج و مهم دستور زبان است.
سوالات تستی (همراه با پاسخ تشریحی):
1 هستهٔ گروه اسمی «همین سه دفترِ جلدْ چرمی» کدام است؟
الف همین
ب سه
ج دفتر
د جلد
گزینه ج
هسته اصلی ترین اسم گروه است که وابسته ها به آن اضافه می شوند. در اینجا «دفتر» هسته است. «همین» و «سه» وابسته پیشین هستند و «جلدْ چرمی» (صفت مرکب) وابسته پسین است.
2 در کدام گزینه «وابستهٔ وابسته» به کار رفته است؟
الف آن کتابِ خواندنی
ب غذایِ بسیار لذیذ
ج هر دانش آموزِ کوشا
د بهترین معلمِ مدرسه
گزینه ب
گزینه ب: در «غذایِ بسیار لذیذ»، هسته «غذا»، وابسته پسین «لذیذ» (صفت) و «بسیار» قیدی است که صفت «لذیذ» را توصیف می کند، پس «بسیار» قیدِ صفت و وابستهٔ وابسته است.
الف) خواندنی وابسته پسین (صفت لیاقت).
ج) هر وابسته پیشین، کوشا وابسته پسین.
د) بهترین وابسته پیشین، مدرسه وابسته پسین (مضاف الیه).
3 کدام وابستهٔ پیشین در گروه اسمی «اولین روزِ خوبِ بهاری» وجود دارد؟
الف صفت اشاره
ب صفت عالی
ج صفت شمارشی ترتیبی
د شاخص
گزینه ج
واژهٔ «اولین» که قبل از هسته («روز») آمده، صفت شمارشی ترتیبی و وابسته پیشین است.
4 نوع وابستهٔ پسین در «دانشجویِ سالِ سوم» چیست؟
الف صفت بیانی
ب مضاف الیه
ج نشانه جمع
د صفت شمارشی ترتیبی
گزینه ب
در «دانشجویِ سالِ سوم»، هسته «دانشجو» است. «سال» اولین کلمه ای است که بعد از هسته با کسره آمده و اسم است، پس مضاف الیه (وابسته پسین) است. «سوم» صفت شمارشی ترتیبی برای «سال» است و وابستهٔ وابسته (صفت مضاف الیه) محسوب می شود.
5 در کدام گزینه، کلمهٔ مشخص شده «شاخص» است؟
الف آقای مدیر وارد شد.
ب او مهندس توانایی است.
ج سرهنگ احمدی را دیدم.
د دکترِ بیمارستان امروز نیامد.
گزینه ج
گزینه ج: «سرهنگ» یک عنوان است که بدون کسره و بی فاصله قبل از اسم خاص («احمدی») آمده، پس شاخص است.
الف) «آقای» کسره گرفته و هستهٔ گروه نهادی است.
ب) «مهندس» نقش مسند دارد و شاخص نیست.
د) «دکترِ» کسره گرفته و مضاف است (هستهٔ گروه).
سوالات تشریحی (همراه با پاسخ کامل):
6 گروه اسمی را تعریف کنید و اجزای اصلی آن را نام ببرید.
گروه اسمی مجموعه ای از کلمات است که حول یک اسم جمع می شوند و با هم یک واحد معنایی و نحوی را تشکیل می دهند و می توانند نقش های اسم را در جمله بپذیرند.
اجزای اصلی آن عبارتند از: هسته (اسم یا جانشین اسم که بخش مرکزی گروه است) و وابسته(ها) (کلماتی که قبل یا بعد از هسته می آیند و آن را توصیف یا مشخص می کنند).
7 سه نوع وابستهٔ پیشین و سه نوع وابستهٔ پسین را با مثال نام ببرید.
(پاسخ می تواند متفاوت باشد)
وابسته پیشین:
۱. صفت اشاره: آن مرد
۲. صفت شمارشی اصلی: سه کتاب
۳. صفت عالی: بهترین روز
وابسته پسین:
۱. صفت بیانی: مردِ دانا
۲. مضاف الیه: درِ خانه
۳. «ی» نکره: کتابی
8 مفهوم «وابستهٔ وابسته» چیست؟ یک مثال برای «صفتِ مضاف الیه» بزنید.
وابستهٔ وابسته، کلمه ای است که یکی از وابسته های هسته را (به جای خود هسته) توصیف یا مشخص می کند.
مثال برای صفتِ مضاف الیه: دفترِ دانش آموزِ زرنگ. در اینجا «دفتر» هسته، «دانش آموز» مضاف الیه (وابسته پسین) و «زرنگ» صفتِ «دانش آموز» است، پس «زرنگ» وابستهٔ وابسته از نوع صفتِ مضاف الیه است.
9 در گروه اسمی «ده دستگاه اتومبیلِ خارجیِ گران قیمت»، هسته و تمام وابسته ها (پیشین، پسین، وابسته وابسته) را مشخص کنید.
هسته: اتومبیل
وابسته پیشین: ده (صفت شمارشی اصلی)
وابسته پسین: خارجی (صفت بیانی نسبی)، گران قیمت (صفت بیانی مرکب)
وابسته وابسته: دستگاه (ممیز)
10 چرا در گروه «معلمِ خوبِ ما»، کلمهٔ «خوب» وابستهٔ وابسته نیست؟
زیرا «خوب» صفتِ هستهٔ گروه یعنی «معلم» است (معلمِ خوب). کلمهٔ «ما» نیز مضاف الیه هسته است (معلمِ ما). «خوب» هیچ کدام از وابسته ها (یعنی «ما») را توصیف نمی کند، بلکه مستقیماً به خود هسته برمی گردد. بنابراین، «خوب» یک وابستهٔ پسین است، نه وابستهٔ وابسته.
نتیجه گیری:
گروه اسمی، به عنوان یکی از اصلی ترین سازه های جمله در زبان فارسی، ساختاری منظم دارد که از یک هسته و وابسته های احتمالی پیشین و پسین تشکیل شده است. شناخت دقیق هسته و انواع وابسته ها (اشاره، پرسشی، مبهم، شمارشی، عالی، تعجبی، شاخص، صفت بیانی، مضاف الیه، ...) و همچنین تشخیص وابسته های وابسته، به ما کمک می کند تا روابط معنایی و دستوری بین کلمات را بهتر درک کنیم، جملات را دقیق تر تحلیل کنیم و در نوشتن و سخن گفتن، از زبان فارسی به شکلی صحیح تر و رساتر استفاده نماییم.