آموزش جامع ضمیر

ضمیر: جانشینان کاردانِ اسم!

فکر کنید می خواهید داستانی دربارهٔ دوستتان «علی» تعریف کنید. اگر مدام بگویید: «علی آمد. علی نشست. علی کتابش را باز کرد...» جمله خیلی تکراری و خسته کننده می شود! اینجاست که جانشینان اسم به کمک ما می آیند. ما به جای تکرار «علی»، از کلماتی مثل «او» یا «ـَـش» استفاده می کنیم: «علی آمد. او نشست. ـَـش (کتابش) را باز کرد.»

به این کلماتِ جانشینِ اسم، ضمیر می گوییم. پس ضمیر کلمه ای است که به جای اسم یا گروه اسمی می نشیند تا از تکرار آن جلوگیری کند. ضمایر انواع مختلفی دارند و هر کدام کاربرد خاص خود را دارند.

انواع ضمیر در زبان فارسی

ضمایر را می توان به چند دستهٔ اصلی تقسیم کرد:

۱. ضمیر شخصی (Personal Pronoun)

این ضمایر به جای شخص (گوینده، شنونده، یا فرد یا چیز دیگری که درباره اش صحبت می کنیم) به کار می روند و دو نوع دارند:

• ضمایر شخصی جدا (منفصل): این ضمایر به صورت کلمات مستقل به کار می روند و معمولاً نقش نهاد (فاعل یا مسندالیه) یا مفعول را می گیرند.
  این ضمایر عبارتند از: من، تو، او (وی)، ما، شما، ایشان (آن ها).
• ضمایر شخصی پیوسته (متصل): این ضمایر به آخر کلمات (اسم، فعل یا حرف اضافه) می چسبند و معمولاً نقش مضاف الیه (برای اسم)، مفعول (برای فعل) یا متمم (برای حرف اضافه) را دارند.
  این ضمایر عبارتند از: ـَم، ـَت، ـَش، ـِمان، ـِتان، ـِشان.

۲. ضمیر اشاره (Demonstrative Pronoun)

این ضمایر به کسی یا چیزی اشاره می کنند و به جای اسمِ آن می نشینند. ضمایر اشاره عبارتند از: این، آن، اینان، آنان، همین، همان، چنین، چنان، این چنین، آن چنان.

۳. ضمیر پرسشی (Interrogative Pronoun)

این ضمایر برای پرسش دربارهٔ شخص یا چیزی به کار می روند و جانشین اسمی می شوند که دربارهٔ آن سوال می شود. ضمایر پرسشی عبارتند از: که (چه کسی؟)، چه (چه چیزی؟)، کدام، چند، کجا، کی، چگونه، چقدر.

۴. ضمیر مبهم (Indefinite Pronoun)

این ضمایر به شخص یا چیز نامشخص و نامعینی اشاره می کنند. ضمایر مبهم عبارتند از: هرکه، هرکس، هرچه، هیچ کس، هیچ کدام، همه، برخی، بعضی، کسی، دیگری، چندی، فلان، بهمان، یکدیگر، همدیگر.

۵. ضمیر مشترک (Reflexive/Emphatic Pronoun)

کلمات «خود»، «خویش» و «خویشتن» ضمایر مشترک نامیده می شوند، زیرا می توانند به جای تمام ضمایر شخصی (من، تو، او، ...) به کار روند. این ضمایر دو کاربرد اصلی دارند:

• کاربرد تأکیدی: برای تأکید بر فاعل یا مرجع ضمیر می آیند. (معمولاً بلافاصله بعد از آن). مثال: من خودم این کار را کردم. او خودش گفت.
• کاربرد بازتابی (Reflexive): نشان می دهند که کار به خودِ فاعل برمی گردد. (معمولاً در نقش مفعول یا متمم). مثال: او خودش را در آینه دید. به خودم قول دادم.

۶. ضمیر تعجبی (Exclamatory Pronoun)

کلمات «چه» و «عجب» (و گاهی «چقدر») اگر به تنهایی و برای بیان تعجب به کار روند و جانشین اسم شوند، ضمیر تعجبی نامیده می شوند. (این دسته کمتر در کتاب های درسی به عنوان ضمیر مجزا مطرح می شود).

تمرین برای یادگیری بهتر

ضمایر مشخص شده در جملات زیر را تعیین نوع کنید (شخصی جدا، شخصی پیوسته، اشاره، پرسشی، مبهم، مشترک).

نکات کنکوری و تکمیلی ضمیر

سوالات پرتکرار ضمیر در امتحانات و کنکور

شناسایی انواع ضمیر، تشخیص مرجع آن ها و تمایز ضمیر از صفت، از مباحث پرتکرار دستور زبان است.

سوالات تستی (همراه با پاسخ تشریحی):

سوالات تشریحی (همراه با پاسخ کامل):