آموزش جامع واج و تکواژ

واج و تکواژ: کوچک ترین آجرهای سازندهٔ زبان!

زبان فارسی مثل یک ساختمان بزرگ و زیباست که از واحدهای کوچکتری ساخته شده. درست مثل آجرهایی که دیوار را می سازند، زبان هم آجرهای سازندهٔ خودش را دارد. کوچک ترینِ این آجرها صداها هستند که به آن ها واج می گوییم. وقتی این صداها (واج ها) کنار هم قرار می گیرند، واحدهای معنی دار کوچکی به نام تکواژ را می سازند. تکواژها هم با هم ترکیب می شوند و واژه ها (کلمات) را به وجود می آورند و در نهایت واژه ها، جمله ها را می سازند.

پس برای اینکه ساختمان زبان را خوب بشناسیم، باید از کوچک ترین اجزای آن، یعنی واج و تکواژ، شروع کنیم. شناخت این دو مفهوم به ما کمک می کند تا بفهمیم کلمات چگونه تلفظ می شوند، چگونه ساخته می شوند و چگونه معنا پیدا می کنند.

۱. واج : کوچک ترین واحد صوتی زبان

واج کوچک ترین واحد صوتی زبان است که به خودیِ خود معنایی ندارد، اما می تواند باعث تفاوت معنایی بین دو کلمه شود. فکر کنید به صداهایی که وقتی حرف می زنیم از دهانمان خارج می شود. هر کدام از این صداهای متمایز، یک واج است.

مثلاً در کلمات «مار»، «تار»، «کار»، «یار»، صداهای /م/، /ت/، /ک/ و /ی/ باعث تفاوت معنایی شده اند، پس هر کدام یک واج هستند. یا در کلمات «مِهر» (محبت)، «مُهر» (نشانه)، «مَهْر» (کابین)، صداهای /ـِـ/ (کسره)، /ـُـ/ (ضمه)، /ـَـ/ (فتحه) واج هایی هستند که معنا را تغییر می دهند.

انواع واج در زبان فارسی

واج های زبان فارسی به دو دستهٔ اصلی تقسیم می شوند:

• صامت ها: صداهایی هستند که هنگام تلفظ آن ها، هوای بازدم در مسیر خود با مانعی در دهان یا گلو برخورد می کند. در زبان فارسی ۲۳ صامت داریم که تقریباً با حروف الفبای بی صدا مطابقت دارند:
  /ء/ (همزه)، /ب/، /پ/، /ت/ (شامل ط)، /ث/ (شامل س، ص)، /ج/، /چ/، /خ/، /ح/، /د/، /ذ/ (شامل ز، ض، ظ)، /ر/، /ژ/، /ش/، /غ/ (شامل ق)، /ف/، /ع/، /ک/، /گ/، /ل/، /م/، /ن/، /و/ (صدای واو در «وام»)، /ی/ (صدای ی در «یار»).
• مُصَوِّت ها: صداهایی هستند که هنگام تلفظ آن ها، هوای بازدم بدون برخورد با مانع از دهان خارج می شود. مصوت ها به دو دسته تقسیم می شوند:
  • مصوت های کوتاه: /ـَـ/ (فتحه)، /ـِـ/ (کسره)، /ـُـ/ (ضمه یا پیش). مثال: سَر، سِر، سُر.
  • مصوت های بلند: /ا/ (آ)، /و/ (او)، /ی/ (ای). مثال: باد، بود، بید.

مجموع صامت ها (۲۳) و مصوت ها (۶) برابر با ۲۹ واج در زبان فارسی معیار است.

۲. تکواژ : کوچک ترین واحد معنی دار زبان

حالا که با صداهای زبان (واج ها) آشنا شدیم، نوبت به آجرهای معنی دار می رسد. تکواژ کوچک ترین واحد زبان است که معنا یا نقش دستوری مشخصی دارد و نمی توان آن را به واحدهای معنی دار کوچک تری تجزیه کرد. تکواژها از کنار هم قرار گرفتن واج ها طبق الگوهای خاصی ساخته می شوند.

مثلاً کلمهٔ «کتاب» فقط یک تکواژ است، چون نمی توان آن را به بخش های معنی دار کوچک تری تقسیم کرد. اما کلمهٔ «کتاب ها» از دو تکواژ ساخته شده: «کتاب» (که معنی خودش را دارد) و «ها» (که معنی «جمع بودن» را می رساند). کلمهٔ «بی ادب» هم از دو تکواژ «بی» (معنی نفی) و «ادب» (معنی خودش) تشکیل شده است.

انواع تکواژ

تکواژها به دو دستهٔ اصلی تقسیم می شوند:

الف) تکواژ آزاد

تکواژی است که می تواند به تنهایی به عنوان یک واژهٔ مستقل در جمله به کار رود. تکواژ آزاد خودش دو نوع است:

• آزاد قاموسی (واژگانی): تکواژ آزادی که معنای مستقلی دارد و در فرهنگ لغت یافت می شود. بیشتر اسم ها، صفت ها، قیدها و بن های فعل از این نوع هستند. مثال: کتاب، خوب، رفت، دانش، گل، میز. (این ها همان واژه های ساده هستند).
• آزاد دستوری (نقشی): تکواژ آزادی که معنای مستقلی ندارد اما نقش دستوری خاصی در جمله ایفا می کند. حروف (مثل حروف اضافه: از، به، در / حروف ربط: و، که، اگر)، ضمایر جدا (من، او، این)، و نقش نمای اضافه (ـِ / -ِ یِ) از این نوع هستند.

ب) تکواژ وابسته

تکواژی است که به تنهایی نمی تواند به کار رود و حتماً باید به تکواژ دیگری (آزاد یا وابسته) بچسبد تا معنی یا نقش پیدا کند. تکواژهای وابسته همان وندها هستند و خودشان دو نوع اصلی دارند:

• وابستهٔ اشتقاقی: وندی است که وقتی به پایه (تکواژ آزاد یا مشتق دیگر) اضافه می شود، معمولاً معنای آن را تغییر می دهد یا نوع دستوری آن را عوض می کند و در واقع، واژهٔ جدیدی می سازد. پیشوندها (مثل: با- در باادب، نا- در نادان، هم- در همکار) و پسوندها (مثل: -گر در کارگر، -مند در هنرمند، -ی در خوبی، -ـِش در دانش، -زار در گلزار، -ناک در غمناک) از این نوع هستند. «بن فعل» نیز تکواژ وابسته اشتقاقی محسوب می شود (مانند: رو- در می روم، دید- در دیدم).
• وابستهٔ صرفی: وندی است که معنای اصلی واژه را تغییر نمی دهد و واژه جدیدی نمی سازد، بلکه فقط ویژگی های دستوری آن را تغییر می دهد (مانند جمع، تفضیل، نکره، زمان فعل و...). وندهای صرفی عبارتند از:
  1. نشانه های جمع: ها، ان، ات، ون، ین (کتاب ها، مردان، معلمات، مسلمون، معلمین).
  2. «ی» نکره: کتابی، مردی.
  3. نشانه های صفت تفضیلی و عالی: تَر، تَرین (خوب تر، بهترین).
  4. شناسه های فعل: ـَم، ـی، ـَد (یا تکواژ صفر)، ـیم، ـید، ـَند (رفتم، رفتی، رفت، رفتیم، رفتید، رفتند).
  5. پیشوندهای فعل ساز و زمان ساز: بِـ (بِرو)، میـ (می روم)، نَـ (نَرو).

نکات کلیدی در شمارش تکواژ (تکواژشماری)

شمارش دقیق تکواژها نیاز به دقت و توجه به چند نکتهٔ مهم دارد:

۱. تکواژ صفر (Ø )

گاهی یک مفهوم دستوری وجود دارد، اما هیچ نشانهٔ آوایی یا نوشتاری برای آن نداریم. به این نبودِ نشانه، تکواژ صفر می گویند که در شمارش تکواژها، یک تکواژ حساب می شود. سه مورد اصلی تکواژ صفر عبارتند از:

• شناسهٔ سوم شخص مفرد در زمان های ماضی (به جز ماضی التزامی): مثال: او رفت. (رفت + Ø). فعل «رفت» ۲ تکواژ دارد: (رفت + تکواژ صفر شناسه).
• شناسهٔ دوم شخص مفرد در فعل امر مفرد و نهی مفرد: مثال: برو! (بِ + رو + Ø). فعل «برو» ۳ تکواژ دارد. نرو! (نَ + رو + Ø). فعل «نرو» ۳ تکواژ دارد.
• فعل ربطی سوم شخص مفرد حال (است/هست/نیست): مثال: هوا سرد است. (هوا / سرد / است + Ø). فعل «است» ۲ تکواژ دارد. این کتاب هست. (هست + Ø). نیست. (نیست + Ø).

۲. نقش نمای اضافه (کسرهٔ اضافه)

نقش نمای اضافه (صدای کسره /ـِـ/ یا /یِ/ میان ترکیب های اضافی و وصفی) یک تکواژ آزاد دستوری محسوب می شود و در شمارش، یک تکواژ جداگانه حساب می شود.

تمرین برای یادگیری بهتر

تعداد واج ها و تکواژهای کلمات و عبارات زیر را مشخص کنید.

نکات کنکوری و تکمیلی واج و تکواژ

سوالات پرتکرار واج و تکواژ در امتحانات و کنکور

شمارش واج ها و تکواژها، تعیین نوع تکواژ (آزاد/وابسته، قاموسی/دستوری، اشتقاقی/صرفی) و توجه به نکات خاصی مانند تکواژ صفر و نقش نمای اضافه، از سوالات رایج این مبحث است.

سوالات تستی (همراه با پاسخ تشریحی):

سوالات تشریحی (همراه با پاسخ کامل):