آموزش جامع نقش کلمات

نقش های دستوری: وظیفهٔ کلمات در جمله!

هر جمله ای که می سازیم، مثل یک تیم فوتبال است! هر کلمه ای در جمله نقشی دارد، درست مثل بازیکنان که هر کدام وظیفه ای در زمین دارند. بعضی کلمات نقش اصلی و کلیدی دارند (مثل مهاجم یا دروازه بان) و بعضی نقش های فرعی تر. شناختن این نقش ها، که به آن ها نقش دستوری می گوییم، به ما کمک می کند تا بفهمیم جمله چگونه کار می کند، منظور نویسنده یا گوینده چیست و خودمان هم جملات درست و معنی داری بسازیم.

نقش های دستوری اصلی در زبان فارسی به نوع فعل جمله (فعل خاص یا فعل اسنادی) بستگی دارد. بیایید با هم نقش های مختلف را در انواع جمله ها بررسی کنیم.

نقش ها در جملهٔ فعلیه (با فعل خاص)

جملهٔ فعلیه جمله ای است که فعل آن یک فعل خاص (تام) دارد، یعنی فعلی که بر انجام کار یا وقوع رویدادی دلالت می کند (مثل: رفت، خورد، نوشت، دید، شکست و...). مهم ترین نقش ها در این نوع جمله عبارتند از:

۱. فاعل

فاعل همان کننده کار در جمله است؛ یعنی کسی یا چیزی که فعل را انجام می دهد. فاعل معمولاً در جواب پرسش «چه کسی؟» یا «چه چیزی؟» + فعل می آید.

۲. مفعول

مفعول کلمه یا گروهی است که کارِ فاعل روی آن انجام می شود یا فعل مستقیماً بر آن واقع می گردد. مفعول فقط در جملاتی می آید که فعل آن ها گذرا به مفعول (متعدی) باشد. مفعول معمولاً در جواب پرسش «چه کسی را؟» یا «چه چیزی را؟» + فعل می آید و اغلب (نه همیشه) با نشانهٔ «را» همراه است.

۳. متمم

متمم اسم یا گروه اسمی است که بعد از یکی از حروف اضافه (مثل: از، به، با، در، بر، برای، ...) می آید و معنای جمله یا فعل را کامل می کند. گروهِ «حرف اضافه + متمم» را گروه متممی می نامند.

۴. قید

قید کلمه یا گروهی است که توضیحی دربارهٔ فعل، صفت، مسند یا قید دیگر می دهد و معمولاً مفاهیمی چون زمان، مکان، حالت، مقدار، تردید، تأکید و... را بیان می کند. یکی از ویژگی های مهم قید این است که معمولاً می توان آن را از جمله حذف کرد، بدون آنکه ساختار اصلی جمله به هم بریزد (البته ممکن است بخشی از معنا از دست برود).

نقش ها در جملهٔ اسمیه (با فعل اسنادی)

جملهٔ اسمیه جمله ای است که فعل آن اسنادی (ربطی) است (است، بود، شد، گشت، گردید). این جمله ها معمولاً کار انجام نمی دهند، بلکه حالتی یا صفتی را به کسی یا چیزی نسبت می دهند. نقش های اصلی در این نوع جمله عبارتند از:

۱. مسندالیه

مسندالیه کلمه ای است که صفت یا حالتی (مسند) به آن نسبت داده می شود. مسندالیه همان نهادِ جملهٔ اسمیه است و در جواب پرسش «چه کسی؟» یا «چه چیزی؟» + فعل اسنادی می آید.

۲. مسند

مسند همان صفت یا حالتی است که به مسندالیه نسبت داده می شود. مسند در جواب پرسش «چگونه؟ / چطور؟» (برای صفت) یا «چه چیزی؟ / چه کسی؟» (برای اسم) + فعل اسنادی می آید.

سایر نقش های دستوری مهم

علاوه بر نقش های اصلی بالا، نقش های دیگری هم در جملات فارسی داریم:

۱. مضاف الیه

همان طور که در درس گروه اسمی دیدیم، مضاف الیه وابسته ای است که بعد از هسته و با کسره می آید و به آن تعلق دارد (کتابِ احمد). مضاف الیه نقش مستقلی در جمله ندارد، بلکه جزئی از یک گروه اسمی است که آن گروه، نقش اصلی (مثل نهاد، مفعول، متمم و...) را می پذیرد.

۲. صفت (وصف)

صفت هم وابسته ای است که قبل یا بعد از هسته می آید و آن را توصیف می کند (کتابِ خوب / این کتاب). صفت نیز نقش مستقلی در جمله ندارد و جزئی از گروه اسمی است.

۳. بدل

بدل کلمه یا گروهی است که بعد از یک اسم می آید و توضیحی دربارهٔ آن اسم می دهد، بدون اینکه با کسره یا حرف ربط به آن وصل شود. بدل و اسم قبلش (مُبدَل منه) هر دو به یک چیز اشاره دارند. بدل را معمولاً می توان به جای اسم قبلش به کار برد.

۴. منادا

منادا اسم یا گروه اسمی است که مورد خطاب قرار می گیرد و معمولاً همراه با یکی از نشانه های ندا (مثل: ای، یا، ا در آخر کلمه) می آید. گاهی نشانه ندا حذف می شود و از لحن کلام یا بافت جمله، منادا را تشخیص می دهیم. منادا و حرف ندای آن با هم یک شبه جمله را تشکیل می دهند.

تمرین برای یادگیری بهتر

نقش دستوری کلمات مشخص شده را در جملات زیر تعیین کنید.

نکات کنکوری و تکمیلی نقش های دستوری

سوالات پرتکرار نقش های دستوری در امتحانات و کنکور

شناسایی نقش های مختلف دستوری، به ویژه تمایز نقش های مشابه، یکی از بخش های ثابت سوالات دستور زبان فارسی است.

سوالات تستی (همراه با پاسخ تشریحی):

سوالات تشریحی (همراه با پاسخ کامل):