متن درس «ستاره روشن» و معنی متن:

درس هفدهم

ستاره روشن

• نوع نثر: ساده
• نویسنده: ابوالفضل بیهقی
• برگرفته از کتاب: تاریخ بیهقی

چنان خواندم که چون بزرگمهرِ حکیم، برادران را وصیّت کرد که «در کُتب خوانده ام که آخرالزّمان پیغامبری خواهد آمد، نام او محمّد مصطفی (ص) اگر روزگار یابم، نخست کسی من باشم که بدو گَرَوم، شما هم فرزندان خود را چنین وصیّت کنید تا بهشت یابید.»

در جایی خوانده ام که وقتی بزرگمهر حکیم به برادرانش سفارش کرد که «در کتاب ها خوانده ام که در آخرِ زمان پیامبری می آید به نام محمّد مصطفی (ص). اگر زنده بمانم، اوّلین کسی خواهم بود که از او اطاعت می کنم. شما هم به فرزندان خود سفارش بکنید که از او پیروی کنند تا به بهشت بروید.»

حکما و علما نزدیک وی آمدند و می گفتند که ما را از علم خویش بهره دادی و هیچ چیز دریغ نداشتی تا دانا شدیم، ستاره ی روشن ما بودی که ما را راه راست نمودی، ما را یادگاری ده از علم خویش.

دانشمندان و عالِمان، نزد او می آمدند و می گفتند که از علم و دانش خود به ما فایده ای می دادی و همه چیز را دراختیارمان می گذاشتی تا اینکه دانا شدیم، برای ما، مانند ستاره ی روشنی بودی که در میان تاریکی و گمراهی، راهنمایی و هدایت مان می کرد. به ما از علم و دانش خویش، یادگاری بده.

گفت: وصیّت کنم شما را که خدای، عَزّ وَ جلّ، به یگانگی شناسید و وی را اطاعت دارید و بدانید که کردار زشت و نیکوی شما می بیند و آنچه در دل دارید، می داند و زندگانی شما به فرمان اوست.

به شما سفارش می کنم که خدای گرامی و بزرگ را یکتا و یگانه بدانید و از او پیروی کنید و بدانید که خدا، کارهای خوب و بد شما را می داند و هرچه در درون شما پنهان باشد، از آن آگاه و باخبر است و زندگی شما به امر و فرمان خداوند در گردش است. (اختیار شما در دستِ خداوند است)

نیکویی گویید و نیکوکاری کنید که خدای، عَزّ وَ جَلّ که شما را آفرید برای نیکی آفرید زینهار تا بدی نکنید و از بدان دور باشید که بد کننده را زندگانی، کوتاه باشد و پارسا باشید و چشم و گوش و دست از حرام و مال مردمان، دور دارید.

سخن خوب بگویید و کارهای نیک انجام بدهید که خدای گرامی و بزرگ شما را آفرید تا نسبت به هم به نیکی رفتار کنید و از بدی پرهیز کنید و از انسان های بد و ناشایست دور باشید، زیرا عمر انسان های بدکار کم است و پرهیزگار باشید و با تمام وجود از مال حرام و مال مردم، دوری کنید و به آن ها دست نزنید.

راست گفتن پیشه گیرید که روی را روشن دارد و مردمان، راستگویان را دوست دارند و راستگوی هلاک نشود. و از دروغ گفتن دور باشید که دروغ زن ار چه گواهی راست دهد، نپذیرند.

به راستگویی بپردازید که راستگویی سبب روشنایی و شادی چهره می شود و انسان ها، راستگویان را دوست دارند و انسان راستگو، نابود نمی شود و از دروغ گفتن دوری کنید، زیرا دروغگو حتی اگر شهادت درست بدهد، کسی حرف او را باور نمی کند.

و مردمان را عیب مکنید که هیچ کس بی عیب نیست؛ هرکه از عیب خود نابینا شد، نادان تر مردم باشد. و خوی نیک، بزرگتر عطاهای خدای است عَزّ وَ جلّ. و از خوی بد دور باشید که بندِ گران است بر دل و بر پای، همیشه بدخو در رنج بزرگ باشد و مردمان از وی به رنج.

از مردمان عیب جویی نکنید؛ زیرا انسان بدون عیب وجود ندارد؛ هرکسی از عیب و اشکال خود آگاه نباشد، از همه ی مردم نادان تر است. اخلاق خوب، بزرگترین بخشش خداوند عزیز و بزرگ است به انسان. از بداخلاقی دوری کنید که زنجیر سنگینی بر دل و پای انسان است و او را آزار می دهد، انسان بداخلاق همیشه در رنج و سختی است و دیگران هم از دست اخلاق بدِ او در رنج و سختی هستند.

و نیکوخوی در هر دو جهان، ستوده است. و هر که از شما به زاد بزرگتر باشد، وی را بزرگتر دارید و حرمت او نگاه دارید.

انسان خوش اخلاق در دنیا و آخرت مورد ستایش قرار می گیرد. هرکسی که سنّش از شما بیشتر است او را گرامی تر بدارید و احترام او را حفظ کنید.

ابوالفضل بیهقی (385 – 470 هـ.ق):

ابوالفضل محمّد بن حسین نویسنده (کاتب) دانشمند سلطان محمود و مسعود غزنوی است. وی پس از کسب معلومات در نیشابور به دیوان رسایل محمود غزنوی راه یافت و در خدمت ابونصر مشکان به کار پرداخت. اثر معروف او تاریخ بیهقی است.

تاریخ بیهقی:

تاریخ بیهقی یا تاریخ مسعودی نام کتابی نوشته ی ابوالفضل بیهقی است که موضوع آن تاریخ پادشاهی مسعود غزنوی پسر سلطان محمود غزنوی است.

برخی بندهای متن «بخوان و بیندیش: آوای گنجشکان» و معنی آن ها:

بخوان و بیندیش

آوای گنجشکان

• نوع نثر: ساده
• نویسنده: هوشنگ مرادی کرمانی
• کتاب: آب و انبار

چنان که این کودکان امروزشان با خُلق تو گوارا می شود.

آنطور که امروزِ این کودکان با خوی و مَنش تو خوشایند می شود.

کودکان را چه گونه بر سر عقل می آوری، بی چوب، بی فلک؟

چگونه کودکان را بدون وسیله ی تنبیه و مجازات، آموزش می دهی و عاقل و دانا می کنی.

نکات دستوری و آرایه ادبی:

بر سر عقل آوردن ß   کنایه از عاقل کردن

چوب و فلک راه و روش آنان نیست.

وسایل تنبیه کردن و کتک زدن شیوه ی آموزش دادن به آن ها نیست.

خالی شو تا پُر شوی.

وجودت را از غرور و بزرگ بینی پاک کن تا علم و دانش جای آن را بگیرد.

کودکان او را می دیدند که همه ی وجودش گوش شده است.

کودکان می دیدند که او با تمام وجود ساکت است و به حرف های شیخ گوش می کند.

نکات دستوری و آرایه ادبی:

همه ی وجودش گوش شده است ß   کنایه از با تمامِ وجود، گوش می کرد.

پیام:

ما تا زمانی که زنده هستیم باید در یادگیری علم و دانش، تلاش کنیم. ما نمی توانیم بگوییم که همه ی دانش ها را بلد هستیم و نیازی به یادگیری نداریم؛ زیرا انسان های مغرور و خودخواه چنین ادّعایی می کنند که نیازی به یادگیری ندارند. پس برای یادگیری باید از تکبّر و غرور دوری کنیم و با تمام وجود، آماده ی پذیرش مطالب تازه باشیم.

هوشنگ مرادی کرمانی (متولد 1323 هـ.ش):

در روستای سیرچ کرمان، دیده به جهان گشود. تحصیلات خود را در روستا آغاز کرد و در کرمان و تهران ادامه داد. در سال 1347 اوّلین داستان های او در مطبوعات منتشر شد و تاکنون کتاب های زیادی از او منتشر گردیده است که معروف ترین آن ها مجموعه ی پنج جلدی قصّه های مجید، داستان های خمره و آب انبار است. وی هم اکنون عضو فرهنگستان زبان و ادب فارسی می باشد.

شعر «نیایش» و معنی شعر:

نیایش

• نوع قالب شعری: مثنوی
• شاعر: نظامی گنجه ای

خدایا! جهان پادشاهی تو راست                                    ز ما خدمت آید، خدایی تو راست

خداوندا تو پادشاه همه ی جهانِ هستی می باشی. ما می توانیم تو را بپرستیم امّا خدایی و سروری، شایسته ی تو است.

نکات دستوری و آرایه ادبی:

پادشاهی و خدایی ß   قافیه (تو راست ß   ردیف)

تعداد جمله ß   4

پادشاهی جهان ß   نهاد

خدمت ß   نهاد

خدایی ß   نهاد

تو ß   متمّم

ما ß   متمّم

را ß   حرف اضافه

از ß   حرف اضافه

کلّ بیت ß   تلمیح به آیه ی «و لِلَّهِ مُلْکُ السَّمَاوَاتِ وَالْاَرْض: حکومت آسمان‌ها و زمین از آنِ خداوند» (189 سوره آل عمران)

خدمت و خدایی ß   تضاد

پناه بلندی و پستی تویی                                   همه نیستند، آنچه هستی تویی

پناهگاه همه ی آفرینش هستی. همه ی موجودات در برابر تو فانی هستند و تنها تویی که پایدار می مانی.

نکات دستوری و آرایه ادبی:

پستی و هستی ß   قافیه (تویی ß   ردیف)

بلندی و پستی ß   تضاد

تعداد جمله ß   3

هستی در این بیت، فعل نیست

«تو» در مصراع اول ß   نهاد

«همه» در مصراع دوم ß   نهاد

«تو» در مصراع دوم ß   نهاد

پناه بلندی ß   ترکیب اضافی

پناه هستی ß   ترکیب اضافی

کلّ بیت ß   تلمیح به آیه ی 96 سوره ی نحل

همه آفریدست بالا و پست                               تویی آفریننده ی هرچه هست

همه ی مخلوقات، آفریده ی تو است و تو آفریننده ی همه ی موجودات هستی.

نکات دستوری و آرایه ادبی:

پست و هست ß   قافیه (ردیف ندارد)

بالا و پست ß   تضاد

تعداد جمله ß   3

«ست» (است) در مصراع اول ß   فعل

بالا و پست ß   نهاد

تو ß   نهاد

کل بیت ß   تلمیح به آیه ی 62 سوره زمر

خرد را تو روشن بصر کرده ای                            چراغ هدایت تو بَر کرده ای

تو به عقل، بینایی و روشنایی داده ای و هدایت را که مانند چراغی است، روشن کرده ای (تو ما را هدایت کرده ای)

نکات دستوری و آرایه ادبی:

بصر و بَر ß   قافیه (کرده ای ß   ردیف)

چراغ هدایت ß   تشبیه (هدایت مانند چراغ است)

روشن و چراغ ß   مراعات نظیر

نسبت دادن بصر به خرد ß   تشخیص

چراغ هدایت ß   مفعول

خرد ß   مفعول

تعداد جمله ß   2

«تو» در مصراع اول ß   نهاد

«تو» در مصراع دوم ß   نهاد

روشن، بصر، چراغ ß   تناسب (مراعات نظیر)

خرد را تو روشن بصر کرده ای ß   تشخیص (چشم داشتنِ خرد)

جهانی بدین خوبی آراستی                                بُرون ز آن که یاریگری خواستی

تو دنیایی به این زیبایی را آفریدی، بدون اینکه از کسی کمکی بخواهی.

نکات دستوری و آرایه ادبی:

آراستی و خواستی ß   قافیه

تعداد جمله ß   2

«تو» در مصراع اول ß   نهاد

«تو» در مصراع دوم ß   نهاد

جهانی ß   مفعول

یاریگری ß   مفعول

بدین ß   قید

خوبی ß   قید

کل بیت ß   تلمیح به آیه‌ی 6 سوره صافات

«بدین» مخفّفِ به این، «برون» مخفّف «بیرون» و «ز» مخفّف «از» است

خداوند مایی و ما بنده ایم                                 به نیروی تو یک به یک زنده ایم

تو خداوند و آفریدگار ما هستی و ما بنده ی تو هستیم. همه ی ما به قدرت و اراده ی تو زنده هستیم.

نکات دستوری و آرایه ادبی:

بنده و زنده ß   قافیه (ایم ß   ردیف)

تعداد جمله ß   3

تو ß   نهاد

ما ß   نهاد

یک به یک ß   نهاد

خداوند و بنده ß   تضاد

رهی پیشم آور که فرجام کار                              تو خشنود باشی و من رستگار

راهی را پیش روی من قرار بده تا در پایان کار، تو از من راضی باشی و من رستگار شوم.

نکات دستوری و آرایه ادبی:

کار و رستگار ß   قافیه (ردیف ندارد)

تعداد جمله ß   3

«تو» در مصراع اول ß   نهاد

«تو» در مصراع دوم ß   نهاد

«من» در مصراع دوم ß   نهاد

رهی ß   مفعول

فرجام کار ß   قید

کل بیت ß   تلمیح به حدیث امام حسین: «لا اَفْلَحَ قَوْمِ اشْتَرَوْا مَرْضاهَ الْمَخْلُوقِ بِسَـخَطِ الْخـالِقِ» (ملّتى که خشنودى مردم را با خشم خالق معامله کند هرگز رستگار نخواهد شد)

«م» در «پیشم» ß   مضاف الیه

پیام:

این شعر مناجات است. مناجات یعنی راز و نیاز با خداوند بزرگ.

انسان در مناجات کردن، قدرت و عظمت خداوند را ستایش می کند و ضعف و ناتوانی خود را بیان می کند و از خداوند می خواهد تا با لطف و توانایی خود، نیازش را برطرف کند.

نظامی گنجه ای (گنجوی) (535 – 612 هـ.ق):

جمال الدّین ابومحمّد الیاس بن یوسف بن زکی متخلّص به نظامی در شهر گنجه به دنیا آمد. شاعر و داستان سرای ایرانی و پارسی گوی قرن ششم هجری (دوازدهم میلادی)، که به عنوان پیشوای داستان سرایی در ادب فارسی شناخته شده است. «مخزن الاسرار»، «لیلی و مجنون»، «خسرو و شیرین» و ... از آثار اوست.

معنی واژگان درس «ستاره روشن»:

واژگان هم خانواده درس «ستاره روشن»:

واژگان متضاد درس «ستاره روشن»:

دانش ادبی: تضاد:

دانش ادبی

تضاد

تضاد:

به کلمه های زیر دقت کنید.

زشت، نیکو

راستگو، دروغگو

خوی نیک، خوی بد

این کلمات، مخالف یکدیگر هستند. آوردن دو کلمه با معنی متضاد، موجب زیبایی و لطافت سخن می شود. تضاد باعث تلاش بیشتر ذهن می شود و درک مفاهیم را ساده تر می کند؛ مانند:

الف) گدای نیک انجام، به از پادشاه بد فرجام. (سعدی)

کلمات «نیک انجام» و «بد فرجام» مخالف یکدیگرند.

ب ) هرچه زود برآید، دیر نپاید. (سعدی)